Orgel Concerten Muziek Kerk Orgelkring Info
Dorpsplein 1
5165 CJ Waspik
Locatie op Google Maps
Brabants Orgelrijkdom werd op 7 mei in Waspik gepresenteerd
Op zaterdag 7 mei heeft de Brabantse Orgelfederatie haar jaarlijks verschijnend magazine ‘Brabants Orgelrijkdom 2022′ dit keer in Waspik bij het fraaie De Crane-orgel uit 1767 gepresenteerd. Het is een full color, 64 pagina’s dik magazine over het wel en wee van Noord-Brabantse orgels, organisten, orgelmuziek en componisten. Na de Corona-tijd worden in het magazine eindelijk weer concerten aangekondigd waarbij orgels een hoofd- of belangrijke begeleidingsrol spelen. Kortom, het is tijd om er weer op uit te gaan en te genieten van de Brabantse orgelpracht.
Orgelrestaurateur Hans van Rossum gaf een korte toelichting op de restauratie van 2014 en daarna bespeelden Maarten van Kapel en Ad van Sleuwen het prachtige monumentale instrument.
Het eerste exemplaar van het magazine werd door de voorzitter van de BOF, mr. Ruud Severijns, officieel uitgereikt aan de heer H. J. van Kapel, predikant in Waspik, Waalwijk-Oost en Buurmalsen.
Na afloop kon iedereen gratis exemplaren van het magazine ‘Brabants Orgelrijkdom 2022’ meenemen.
Het Matthæus De Crane-orgel (1767)
De Culemborgse organist Matthæus de Crane leverde in 1767 een nieuw orgel voor de Hervormde kerk te Waspik voor f 2.400,-. In het kerkarchief vinden we in 1769 de volgende passage: “Betaelt aan Joost Kleyn wegens het afhalen van het orgel te Cuylenburg een verschot aan tol en paspoort. Betaelt aan Jan Willems ten behoeve van Petrus Verhoeven, wegens het maken van het sneywerk van het orgel f 275,-. Betaelt aan Jan Voets, wegens het overbrengen van het sneywerk tot het orgel een verschot aan tol en paspoort.”
Matthijs Verhofstad bouwde in 1719 voor de Grote of Sint Barbarakerk in Culemborg een orgel. Dat was in de periode dat de vader van De Crane, Johan Willem, daar predikant en organist was. Als autodidact heeft Matthæus de Crane het Verhofstad-orgel, dat hij vanaf 1855 als organist bespeelde, onderhield en waaraan hij reparaties uitvoerde, feitelijk in Waspik gekopieerd.
Bij de restauratie van het orgel van Waspik in 2015 door Hans van Rossum – onder advies van Peter van Dijk – werd teruggegaan naar de oorspronkelijke situatie van 1767.
Het Verhofstad-orgel (1719) van Culemborg, daarnaast het Matthæus de Crane-orgel uit 1767 in 2008 met het nog witte front en het rode front na de restauratie van 2015.
Zowel de opbouw, de dispositie als de versieringen vertonen grote overeenkomsten. Bij de eerste aanblik van dee De Crane-orgels lijken ze een Rugwerk te hebben, maar het betreft bij beide instrumenten een Onderpositief.
Opmerkelijk is het bijzondere kistpedaal. Bekend is dat Van Hirtum veelal een kistpedaal toepaste. Deze zijn echter robuust uitgevoerd met koperen toetsbeslag. Dit kistpedaal is welhaast fragiel te noemen met zijn smalle en korte onder- en boventoetsen.
Opvallend zijn de aan het orgel aangebrachte schilden. Zo is boven het Positief is het alliantiewapen van Floris Franciscus Cousebant, heer van Waspik, 1735-1799, aangebracht. Hij huwde in 1763 met Elisabeth Julia Jacoba van Wassenaar-Warmond. Hij nam de naam van zijn moeder “Maria Christina Genoveva van Alckemade” aan en is de stamvader van de later in België gevestigde familie Cousebant van Alkemade.
Het orgel werd, zoals aangegeven op het onder het positief aangebrachte schild, ingewijd op 21 juni 1767 door ds. Petrus Groen. De Crane speelde zelf het orgel in. Het orgel kostte inclusief snijwerk en schilderwerk ƒ 3.000,-. 
Het orgel werd in 1957-1958 gerestaureerd door D.A. Flentrop, waarbij de Sexquialter van het hoofdwerk werd vervangen. In 1981 vond bij het herstel door Flentrop een herintonatie plaats. Toonhoogte a’ = 440 Hz
Foto’s van vóór de restauratie 2015.
De bekroning van de middelste pijpentoren is een beeld van koning David van ongeveer anderhalve meter hoog. Hier het Davidsbeed voor en na de restauratie.
Orgelrestauratie 2015
Het De Crane-orgel is tijdens de restauratie opgebouwd in een open opstelling in de werkplaats van de orgelbouwer. Intussen brengt Gerard de Jongh de oorspronkelijke mahoniekleur terug op de kas.
Bij de restauratie in 2015 door Hans van Rossum – onder advies van Peter van Dijk – werd teruggegaan naar de oorspronkelijke situatie.
In de loop der eeuwen is er aan het orgel gewerkt door de orgelmakers Van Hirtum, Naber, Dekker en Flentrop. Doordat veel zaken hierbij op schrift waren vastgelegd, konden nu wijzigingen worden herkend en kon een goede reconstructie plaatsvinden. Zo zijn de laden volledig gerestaureerd, opnieuw gesponseld en voorzien van nieuwe dammen en slepen. Voor wat betreft de klavieren zijn de laat-19de-eeuwse manualen hergebruikt met aanpassing aan de 18de-eeuwse maatgeving. Daarbij werd het balansklavier van het positief teruggebracht naar een staartklavier. Waar er geen bewijs was voor een ‘normale’ manuaalkoppeling werd nu een schuifkoppel aangebracht.
Foto 1: de mechanieken en tractuur, foto 2: de Positief-lade met het pijpwerk.
Er zijn aanwijzingen dat Van Hirtum een pedaalkoppel heeft aangebracht en het kistpedaal met zijn fragiel te noemen smalle en korte onder- en boventoetsen heeft gemaakt. De oorspronkelijke toonhoogte (a’ = 415 Hz bij 18º C) kon bij deze restauratie worden teruggevonden. Voor wat betreft het pijpwerk zijn afgezaagde pijpen weer naar oorspronkelijke lengte teruggebracht en werden de frontpijpen opnieuw getinfolied. Er is een middentoonstemming aangebracht naar de denkwijze van Verhofstad. Een nieuwe balgstoel met drie spaanbalgen werd gemaakt naar voorbeeld van de balgen van Culemborg.
Op zaterdag 30 mei 2015 is het gerestaureerde orgel weer in gebruik genomen.
Dispositie 2015
| Hoofdwerk C-d”’ | Rugpositief C-d”’ |
| Prestant 16′ D Bourdon 16′ Prestant 8′ Holpijp 4′ Octaav 4′ Holfluyt 4′ Superoctaaf 2′ Woudfluit 2′ Mixtuur 4 st Cimbaal 3 st Sexquialter 3 st D Cornet 4 st D Trompet 8′ B/D | Holpijp 8′ Dwarsfluyt 8′ D Prestant 4′ Fluit 4′ Octaav 2′ Quint 1 1/2′ Sexquialter 2 st D _____________________ Pedaal C-c’ Aangehangen kistpedaal “a la francaise” met smalle toetsen |
Koppel Hw-RP
Tremulant
Toetstractuur en registertractuur mechanisch.
Windlade(n) Sleeplade
Toonhoogte a’ = 415 Hz
Middentoonstemming.
Concerten
Toegangsprijs € 10,- . Scholieren tot 18 jaar gratis.
Bij een donatie van € 35,00 (per jaar) krijgt u gratis toegang tot de zes concerten van de Stichting Orgelkring WaalwijkToegangsprijs € 10,-
Een bezoeker mag een introducé meenemen die gratis toegang heeft.
Scholieren t/m 18 jaar gratis.
Bij een donatie van € 35,00 (per jaar) krijgt u gratis toegang tot de zes concerten van de Stichting Orgelkring Waalwijk en een introducee mag gratis mee naar elk concert.
Dinsdag 21 juni 2022
Aanvang 20.15 uur
Martien de Vos (orgel)
Carina Backhuijs (harp)
Muziek
Organist Ad van Sleuwen (opnamen 30 september 2008)
Diedonné Raick (+/-1700-1764) Uit Suite V in f klt
—a. Vivace
—b. Largo
—c. Gavotte I
Matthias van den Gheyn (1721-1785) Preludium en Fuga in g kl
CD’s
CD ‘Brabants Orgelrijkdom XX’
Organist Ad van Sleuwen (opnamen mei 2016)
Werken van J.S.Bach, G.Ph.Telemann, L.Manzia en J.C.Simon.
Meer over deze cd uit onze serie Brabants Orgelrijkdom, klik hier.
CD ‘Mattheus de Crane’ 
Organist Jamie de Goei (opnamen 2018)
€ 15,- (excl. verzendkosten). Voorlopig verkrijgbaar en meer info via www.jdegoei.nl/
De nrs. 1 t/m 22, 31 en 41 zijn opgenomen in Waspik.
YouTube
Gespeeld door Willem Hörmann:
Passacalles (Spain, anonymous) (2:52)
Gespeeld door Reinier Korver:
Heinrich Scheidemann: Nun Jauchzet all ihr Frommen (4:03)
Georg Böhm: Christe, der du bist Tag und Licht (13:18)
J. Praetorius: Allein Gott in der Höh’ sei Ehr (5:19)
J.P. Sweelinck: O Tod, wo ist dein Stachel nun (6:13)
Georg Böhm: Ach wie flüchtig, ach wie nichtig (11:44)
Kerk
Een parochie Waspik wordt al genoemd in 1257. Het is wel zeker dat er toen al een kerkje in Waspik gebouwd was. Gezien de tijd en de nog geringe bevolking zal het een tufstenen gebouwtje geweest zijn. De kerk van Waspik is in 1421 ten gevolge van de St. Elisabethsvloed verloren gegaan. Na 1421 bouwde de parochie een nieuwe kerk, meer naar het zuiden. Mogelijk pas na de aanleg van de nieuwe Langstraatweg en –dijk waar in 1442 toe besloten werd. De St. Elisabethsvloed en de voortdurende oorlogshandelingen in deze streek veroorzaakten een grote verarming.
In 1515 stonden nog maar 75 haardsteden in Waspik waarvan een gedeelte zelfs nog onbewoond was. In 1517 is men al volop in de roerige tijd van de godsdiensttwisten. De beeldenstorm heeft Waspik ongemoeid gelaten. De strooptochten van de watergeuzen vanuit het eiland Klundert (Dordrecht) en later vanuit Gorinchem langs de Oude en de Nieuwe Maas maakten de streek onveilig. Slechts een week na de inname van Geertruidenberg door de prins van Oranje werd in de kerk daar de eerste protestante dienst gehouden. De priesters en kloosterlingen waren van te voren de stad uitgejaagd of vermoord. Het bestaan van de hervormde gemeente van Geertruidenberg zou alleen nog tussen 1589 en 1593, toen de stad in Spaanse handen was, onderbroken worden. Pastoor Dirk Laureyssen, die in 1571 in Waspik resideerde, bevond zich tussen 1589 en 1593 als kapelaan in het veiliger gelegen Tilburg waar hij tevens als notaris optrad. Tussen de akten en testamenten die hij als notaris opstelde vond men zo’n 50 jaar geleden enkele losse bladen met aantekeningen van door hem verrichte dopen en huwelijksinzegeningen te Raamsdonk en Waspik tussen 9 juli 1594 en 31 augustus 1595. Gedurende die periode nam hij dus zijn Waspikse pastoraat weer zelf waar. Tevoren trad de pastoor van Capelle, Jan Adriaansz. Vosch, als zijn plaatsvervanger op. Vanzelfsprekend waren er onder de Waspikse bevolking ook hervormden. Zo komen er in een boedelberekening uitgaven voor aan een predikant voor het zondagsgebed en voor de uitvaart van een overledene die op een niet nader te bepalen datum tussen 1588 en 1596 was gestorven. Het is de enige keer dat er vóór 1610 in Waspik van een predikant sprake is. In alle andere boedelstukken worden steeds de kosten voor de uitvaarten betaald aan heer Jan Vosch, pastoor te Waspik. Het geringe aantal protestanten in Waspik doet vermoeden dat zij nog van de diensten van predikanten in de naburige dorpen gebruik maakten en dus zal de bovengenoemde predikant niet in Waspik gewoond hebben.
Na het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) verboden de Staten van Holland in het gehele gewest de katholieke eredienst. Het gevolg was dat overal waar dat nog niet gebeurd was, de kerken door de protestanten werden overgenomen. De katholieken waren verplicht elders ter kerke te gaan. Die van Waspik getroostten zich vaak de lange weg naar Dongen.
De inmiddels opgerichte hervormde gemeente van Waspik werd tot 1618 bediend door de eerste echte predikant van Capelle, dominee Cornelis Fransz. Wellensz. alias Polletz, die in 1610 zijn ambt aanvaardde. Een eigen predikant kreeg Waspik in 1618: dominee Casparus Nusius, die in 1625 overleed. In 1689 is de pastorie, toen bewoond door kandidaat Salomon Zoltelen, in enkele uren afgebrand en daarmee zijn een groot aantal documenten verloren gegaan. Er werd een nieuwe pastorie gebouwd die in 1796 onbewoonbaar werd verklaard. In dat jaar was de hervormde gemeente 389 leden groot en de roomse parochie telde 1287 leden. Deze laatste wilden nu de kerk met de bijbehorende goederen terug. Hier is zo’n 20 jaar onenigheid over geweest. De roomsen grondden hun eisen op het feit dat de kerk voor de Reformatie Rooms was geweest en dat de hervormde gemeente te klein was om de kerk te onderhouden. De hervormden hebben toen aan de regering hun inkomsten en dergelijke moeten tonen maar hebben dit steeds geweigerd en zelfs dreigementen en het inwonen van een gendarme bij de predikant en de kosten hielpen niet. Uiteindelijk heeft de koning, Lodewijk Napoleon, in 1804 de kerk en de goederen definitief aan de hervormde gemeente toegewezen. De katholieken van Waspik vorderden naar verhouding van hun aantal 2/3 deel van de kerkgoederen op en bouwden in 1840-1841 hun eigen kerk, de Bartholomeuskerk, die op 4 oktober 1841 ingewijd werd.
www.hervormdegemeentewaspik.nl
Stichting Orgelkring Waalwijk
Het bestuur van de Stichting Orgelkring Waalwijk (SOW) heeft besloten om per 1 januari 2023 de orgelkring op te heffen. Het bestuur is niet in staat om opvolgers te vinden voor de vele vacatures die dit jaar in het bestuur zijn ontstaan en ziet daarom geen kans meer om een concertserie voor volgend jaar te programmeren en organiseren.
Info
Foto’s en info: Wim van der Ros en Piet Bron.
Laatste actualisatie 22 juni 2023