Sint-Jansplein
Waalwijk
Locatie op Google Maps
Het Bernard Pels-orgel (1932)
In de monumentale Sint-Jan diende een model-orgel te komen; een orgel in de geest van die tijd. Een tiental orgelbouwers – waaronder ook Belgische – werd gevraagd een begroting in te dienen. De keus zou vallen op Bernard Pels & Zoon uit Alkmaar. Aanvankelijk was het de bedoeling dat het een groot orgel zou worden met 46 registers, verdeeld over 3 klavieren, met een zelfstandig pedaal. Het bestuur ging er daarbij van uit dat een deel van het oude orgel nog gebruikt kon worden. Maar bij de demontage bleek dit vanwege de onherstelbare aantasting door houtworm onmogelijk.
In 1932 werd Pels definitief de opdracht gegund. Het orgel werd ingericht met het electro-pneumatisch systeem, wat in de dagen veel voordelen had. Wel werd het orgel minder groot dan oorspronkelijk gepland. Uit besparing gebruikte men registers van de oude waterstaatskerk met pijpwerk uit 18de en 19de eeuw.
Op zondag 11 december 1932 vond de inwijding plaats.
Dispositie 1932
| Hoofdwerk | Manuaal II |
| Prestant 16′ Prestant 8′ Fluit 8′ Prestant 4′ Holfluit 4′ Octaaf 4′ Mixtuur 3-4 st. Trompet 8′ | Bourdon 16′ Salicionaal 8′ Flute Harmonique 8′ Gedekt 8′ Salicet 4′ Flageolet 2′ ____________________ Zwelwerk Basson-Hautbois 8′ Vox humaine 8′ |
Restauratie en uitbreiding 1998 door Pels en van Leeuwen.
In de tweede helft van de vorige eeuw ging het orgel steeds meer mankementen vertonen. De roep om schoonmaak en restauratie werd steeds luider. De firma Pels & Van Leeuwen uit ‘s-Hertogenbosch voerde van mei tot november 1998 een grondige renovatie uit waarvoor door de parochie op allerlei manieren gelden werden ingezameld en waarbij een groep vrijwilligers uit de parochie veel werk verrichtte. Dit betekende een geweldige kostenbesparing, waardoor het mogelijk werd het orgel met nieuwe registers uit te breiden. Verder werden de magneten en membranen vernieuwd, een nieuwe windmachine geplaatst en de zwelkast geheel gerenoveerd. In de kerk hangt een oorkonde met de namen van iedereen die aan de renovatie een bijdrage heeft geleverd.
In 1999 vonden er enkele feestelijke concerten op het orgel plaats.
Het orgel bevat nu 38 registers, verdeeld over 3 manualen en een zelfstandig pedaal. Hiermee is het het grootste binnen Waalwijk en de regio. Ook staat het orgel in een akoestisch orgel-vriendelijke ruimte, waardoor het geluid prima tot zijn recht komt, zoals de kerkgangers iedere zondag opnieuw kunnen ervaren.
Meer foto’s van het orgel op Flickr.com.
Huidige dispositie
| Manuaal I Hoofdwerk | Manuaal II Positief |
| Prestant 16′ Prestant 8′ Fluit 8′ Bourdon 8′ Prestant 4′ Holfluit 4′ Kwint 2 2/3′ Octaaf 2′ Mixtuur 3-4 st. Bombarde 16′ Trompet 8′ | Bourdon 16′ Prestant 8′ Flute Harmonique 8′ Salicionaal 8′ Holpijp 8′ Prestant 4′ Salicet 4′ Flageolet 2′ Kromhoorn 8′ |
| Manuaal III Zwelwerk | Pedaal |
| Fluit-Prestant 8′ Viola da Gamba 8′ Vox Caelestis 8′ Roerfluit 8′ Viool-Prestant 4′ Fluit 4′ Woudfluit 2′ Hobo 8′ Vox humana 8′ | Prestantbas 16′ (transm.I) Subbas 16′ Gedektbas 16′ (transm.II) Kwintbas 10 2/3′ Octaafbas 8′ Gedekt 8′ Prestant 4′ Bazuin 16′ Trompet 8′ |
Muziek
Boek
Video-opname orgellezing, -concert en boekpresentatie
Ondanks de wederom noodzakelijk geworden coronamaatregelen hebben gelukkig veel bezoekers kunnen genieten van de prachtige middag op zondag 28 november 2021 waarin het majestueuze en sinds kort ook monumentale orgel van de Sint-Jan centraal stond.
Voor al degenen, die deze prachtige viering hebben bijgewoond maar óók voor degenen die deze middag verhinderd waren, plaatsen wij hieronder de link naar de video-opname van deze geslaagde middag die in zijn geheel is vastgelegd. Deze advent- en kersttijd biedt iedereen hopelijk een mooie gelegenheid om in alle rust te genieten van de interessante lezing, het prachtige orgelconcert en de boekpresentatie.
Link naar de video-opname op Youtube
Informatie over het boek ‘Het orgel van de Sint Jan de Doper te Waalwijk’
Een mijlpaal, zo mogen we de verlening van de officiële monumentenstatus aan het orgel van de Waalwijkse Sint-Jan wel noemen. Het imposante instrument komt daardoor in hernieuwde belangstelling te staan. Het is te danken aan de orgeldeskundige Dr. A.A.M.J. (Ton) van Eck. Op verzoek van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed deed hij grondig onderzoek naar de cultuurhistorische waarde van het orgel uit 1932. Op basis van zijn rapport staat het orgel nu als Rijksmonument te boek.
Vanuit vroeger tijden wordt kerkzang al begeleid door orgelmuziek. Deze creëert een gewijde sfeer, die bij kerkgangers de religieuze beleving kan versterken. Ondersteund door het orgel worden de gezangen getild naar een hoger niveau.
Dat er in 1932 een gloednieuw orgel in de Waalwijkse Sint-Janskerk werd geplaatst, was te danken aan de jonge priester en orgelexpert Petrus Josephus de Bree (1896-1963), die er acht jaar lang actie voor gevoerd had. Hij was geboren en getogen Waalwijker, zoon van een leerlooier en winkelier. Zijn hardnekkige strijd om pastoor, kerkbestuur en goegemeente te overtuigen van de noodzaak van een groot orgel dat goed zou passen in het unieke kerkinterieur, oogstte uiteindelijk succes.
Bij de inwijding in 1932 schreef De Bree een tamelijk uniek boekje vol wetenswaardigheden rond het nieuwe instrument. Bestuursleden van Stichting Vrienden van Sint Jan de Doper overwogen afgelopen jaar om dit boekje te laten herdrukken. Maar een beter idee kwam op: om voor de huidige cultureel geïnteresseerde lezers op basis van het boekje een leesbare uiteenzetting te schrijven op basis van nieuw onderzoek, fraai geïllustreerd en vormgegeven. Historicus Jan van Oudheusden nam de uitdaging aan en kan thans een mooi werkje van 72 bladzijdes presenteren.
Zijn boek vertelt over de merkwaardige verwerving van het orgel voor de 19de-eeuwse waterstaatskerk Sint-Jan (1828-1922). Dat kwam uit de boedel van een voormalig klooster. Bij de nieuwbouw van de huidige Sint-Jan (1925) dacht men aan herplaatsing van het oude beestje, maar in 1932 bouwde de vermaarde Alkmaarse firma B. Pels & Zoon het orgel dat nu monument is. Negentig jaar van orgelbespeling en diverse restauraties komen ook uitgebreid in het boek aan bod.
De bronnen die Van Oudheusden raadpleegde, bevestigen de cruciale rol van Petrus de Bree. Hij wist dat de firma Pels in 1932 op het randje van faillissement verkeerde. Om de aarzelende pastoor N. van Riel over de streep te trekken, praatte hij op hem in, en wist hij tegelijkertijd de orgelbouwer te bewegen om 10 procent van zijn oorspronkelijke prijs af te halen. Zo kwam de deal tot stand. Vervolgens wist De Bree door te drukken dat het orgel voorzien werd van het nieuwste snufje: een elektro-pneumatisch systeem. Het leverde grote voordelen op, zoals de vlugge ‘aanspraak’. Een primeur voor Waalwijk: de Sint-Jan was de eerste katholieke kerk in Nederland met dit moderne systeem.
De 2144 orgelpijpen zijn grotendeels aan het oog onttrokken door het opvallende hoge front. Dit zichtbare deel van het orgel past perfect bij de opmerkelijke architectuur van het kerkgebouw. Het vult met de grote prestantpijpen centraal ook heel mooi de paraboolvormige boog van het gewelf op. Dit front beslaat 84 pijpen. Het middenstuk heeft een dubbele rij. De pijpen vormen statige, strakke zilvergrijze bundels. Het middendeel wordt links en rechts geflankeerd door twee brede pijpenbundels, als massieve hoektorens. Alle frontpijpen zijn bespoten met een aluminium-mengsel, wat hen een mooie zilverkleurige glans geeft.
In 1992 leidde grondig onderzoek tot een verontrustende conclusie. Het elektro-pneumatische systeem was verouderd en storingsgevoelig. De speeltafelkwaliteit was twijfelachtig. Het orgel was sterk vervuild en allerlei aansluitingen waren doorgeroest. Geschat werd dat een algehele, grondige restauratie wel tussen de ƒ 350.000, – en ƒ 400.000, – zou gaan kosten. Iedereen schrok. Het duurde jaren voor men de knoop doorhakte. Het bestuur kwam namelijk op het idee om een deel van de werkzaamheden te laten verrichten door toegewijde parochianen met hart voor hun kerkgebouw. Zo kon er een mooie deal worden gesloten met een orgelfirma. Dat werd de firma Pels & Van Leeuwen uit ‘s-Hertogenbosch. Tal van instellingen (van de Rabobank tot de Lionsclub) sponsorden de onderneming, en eind 1998 klonk het geheel gerestaureerde orgel weer als nieuw.
Sindsdien gaat menige organist in Waalwijkse Sint-Jan vol op het orgel. Niet alleen tijdens de zondagse Heilige Missen. Ook bij rouw- of trouwplechtigheden en bij bijzondere concerten en voorstellingen. Het Pels-orgel heeft inmiddels een grote faam. Het is het grootste in de wijde regio. Over de akoestiek hoort men niemand klagen. Mede door de standplaats van het orgel, boven in de noordelijke apsis, vormt het karakteristieke interieur van de kerk een uitstekend klankbord, dat de orgelklanken goed versterkt om de oren te strelen van de bezoekers van de kerkdiensten, plechtigheden en speciale concerten. Voor dat laatste spannen zowel de Stichting Orgelkring Waalwijk als de Stichting Vrienden van Sint Jan de Doper zich in.
In zijn rapport voor de Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed schrijft expert Dr. Ton van Eck: ‘Het Pels-orgel in de St.-Janskerk te Waalwijk is een instrument met voor de bouwtijd bijzondere aspecten, niet alleen wat betreft zijn afmetingen maar ook wat betreft de dispositie en de technische opzet.’ De rijksdienst liet zich door de eerlijke, degelijke inhoud van het rapport overtuigen. In september 2021 volgde het heuglijke nieuws dat het Waalwijkse Pels-orgel was toegevoegd aan de nationale lijst van culturele monumenten.
Het was een pluim op de hoed van de Vrienden van Sint Jan de Doper. Met enige luister wordt in de Sint-Jan deze promotie gevierd. En kort na dit evenement zullen de Vrienden het vizier richten op een nieuwe stip aan de horizon: in november 2025 is het eerste eeuwfeest van Waalwijks meest beeldbepalende gebouw, de neo-Byzantijnse Sint-Jan de Doperkerk.
Het prachtig geïllustreerde boek kost € 8,95 en is te koop bij boekhandel The Read Shop, De Els 21 Waalwijk, in de Sint-Jan shop (oostelijke kerkingang) iedere woensdagmiddag t/m zondagmiddag in de kerk tijdens de openstellingsuren of via de website www.vriendensintjanwaalwijk.nl.
De opbrengst komt geheel ten goede aan het realiseren van onze statutaire doelstelling: het maximaal openstellen van de kerk voor de eredienst en als laagdrempelig open huis ten bate van de hele gemeenschap.
De kerk
Vermoedelijk is de Sint Jan de Doper in Waalwijk de enige kerk in Nederland met een kruisweg van Charles Eyck, waarvan elf staties zijn gepolychromeerd en drie nog de oorspronkelijke terracotta-kleur hebben. In ieder geval is de St. Jan de Doper de grootste neo-byzantijnse kerk van dit land, met negentien koperen koepels en een minaretachtige toren van 67 meter. Alles aan de exotische St. Jan is opmerkelijk. De koepels zijn bedekt met 20.000 kilo koper, grotendeels groen uitgeslagen. De hoofdkoepel (41,5 meter) wordt omhooggehouden dankzij een ingenieuze constructie van ijzeren ring, bogen en pilaren. Omdat op die acht pilaren ook de rest van de kerk drukt, ligt onder elke kolom een voet van 4 bij 3,5 meter. Op ooghoogte is geen raam te bekennen. Architect Hendrik Valks (1886-1973) koos voor indirect licht om de mystieke sfeer te verhogen. Volgens de bouwmeester uit Elst mochten de kerkbezoekers geen moment afgeleid worden. Vandaar dat hij het licht liet binnenvallen via de hogere verdiepingen en de fraaie glas-in-loodramen van de koepel. Het buitenlicht verspreidde zich dan door het gebouw dankzij de weerkaatsing van solnhofener vloertegels. Maar tegelijk met de kerkbanken verdwenen in de jaren zestig ook die tegels. Er sluipt wat weemoed in de stem van rondleider Jan van der Heijden. ‘Alles moest anders in de jaren zestig. Toen is ook die lambrizering van schrootjes aangebracht. Daarachter zitten prachtige tegels waarin is geboord en gehakt.’ Valks hield van symboliek. Hij liet 8000 kubieke meter zand aanrukken voor een terp waarop in twee jaar tijd (1924-’25) de kerk verrees. De gelovigen moesten opgaan naar de Heer, dus was er een verhoging nodig met rondom tal van trappen. Het idee voor een (neo-)byzantijns gebouw was afkomstig van A.A. Suys, rond 1911 kapelaan in de te kleine Waterstaatskerk, de voorganger van de St.Jan. Suys reisde nogal eens naar Zuid-Europa en het Midden-Oosten, soms in gezelschap van architect Jan Stuyt. Diens leerling Valk werd in 1922 aangewezen voor wat later zijn grootste creatie bleek: de St.Jan de Doper. Als voorbeeld diende het grondplan van de byzantijnse San Vitalekerk in Ravenna. Aanvankelijk verzette het kerkbestuur zich tegen Valks ontwerp, bang als het was dat de koepel in elkaar zou zakken. Zet gewoon door, hield Stuyt zijn collega voor, die bestuurders kunnen toch geen tekeningen lezen. En Valk zette door. Maar weinig in en aan de St. Jan is ouder dan de kerk zelf. Achterin, bij de vroegere doopkapel, hangt een Jansenistisch kruis; verguld eikenhout, uit de 18de eeuw. Nog ouder -uit 1600- is De vlucht uit Egypte van een onbekende schilder. De gebeeldhouwde biechtstoelen komen uit een Belgisch klooster, de hardstenen omlijsting van de torendeur deed ooit dienst in een Bredaas herenhuis en later in de Waterstaatskerk. Vanzelfsprekend is de kruisweg van Charles Eyck een grote blikvanger. Maar minstens even opvallend is de bronzen ’tent’ die hoven het hoogaltaar hangt en alles weg heeft van gespannen huiden. Per slot is Waalwijk het centrum van de Langstraat, de streek van leerlooiers en schoenmakers.
Tekst: Frans van Schoonderwalt voor de Volkskrant van 17 mei 2003.
Drie gepolychromeerde kruiswegstaties van Charles Eyck
Mariabeeld
Vrienden van Sint Jan de Doper
De Stichting heeft als doel het behoud van de Sint-Jan, ook voor komende generaties. De kerk is tevens museum en als zodanig geopend voor bezoek en bezichtiging van woensdag- tot en met zondagmiddag van 13:30 tot 16:30 uur.
Eens per maand kunt u op zondagmiddag in de sfeervolle ambiance van de Sint-Jan genieten van een verrassende muzikale uitvoering of lezing, die voor iedereen gratis toegankelijk is. Op zaterdagmiddag worden er orgelbespelingen gegeven in samenwerking met de Stichting Orgelkring Waalwijk.
website van de Vrienden van Sint Jan de Doper
Info
Foto’s Wijtse Rodenburg
Laatste actualisatie 11 januari 2023