Boxtel – Sint-Petrusbasiliek

Orgelgeschiedenis Smits-orgel Verschueren-orgel Organisten Concerten Zomercursus Muziek Kerk St. Kerkconcerten Boxtel Info

Oude Kerkstraat 20
5281 BA Boxtel
Locatie op google/maps

De orgelgeschiedenis vóór het Smits-orgel

Over het, tot nu toe, oudst bekende orgel in de Sint-Petruskerk te Boxtel geeft een post, voorkomend in de rekening van de Illustere Lieve Vrouwe Broederschap te ’s-Hertogenbosch over het jaar 1526/’27 enige inlichting. Deze post luidt: ‘Den ergelmeker van Mechelen, die tot Boxten een nyeuwe werck levert, omdat hij 2 maele ten Bosch gecomen is om onse orgelen te accorderen ende te repareren ende daerinne te versiene ende te verhueden die gebreken die daerinne comen mochten…’ 
Ruim twintig jaar later is er reeds sprake van een ‘nyuwen werck ende organen’, dat de Bredase orgelbouwer Yzebrant Claes Yzebrantszoon in 1549 voor de kerk te Boxtel maakt voor 72 karolusgulden. De kerkmeesters van Boxtel leverden aan de orgelmaker voor dit werk een grote partij lood – waarschijnlijk afkomstig van het oude orgel – tot een maximum van 1.000 pond, waarvoor Ysebrant Claeszone (zo wordt hij ook vermeld) aan het kerkbestuur een vergoeding betaalde van 38 stuiver per 100 pond. 
Vervolgens komen wij  Jacob Niehoff, burger van Keulen en lid van de beroemde orgelbouwersfamilie, tegen. Deze heeft in 1607 het orgel van de kerk gebouwd.
Hierna wordt in 1610 een tweede, kleiner, orgel geplaatst. Het stond in het toenmalige Lievevrouwekoor en werd aangeduid als ‘het kleine orgel’. Maker was de uit Nijmegen afkomstige meester  Aelbert Kiespenninck. Hem werd 500 gulden betaald ‘voor het opmaken van de orgelen in onser liever vrouwenchoir’, boven de 336 gulden die hem reeds eerder waren uitbetaald. Dit orgel werd in 1626/’27 gerepareerd wegens mankementen aan de blaasbalgen: ‘Item betaelt aan Antonis Bacx vanden blaesbalcken te lymen ende stoppen opten cleyn organen, 10 st.’

In 1613 brandde de torenspits af. Het grote orgel, dat zich bevond op de orgelzolder van de toren, liep toen veel schade op. Kerkrekeningen van 1614/’15 bevatten aanzienlijke uitgaven voor de restauratie van het orgel. Hierbij doet men een beroep op ‘Heer Antonius’ (eigenlijke naam was Joannes van Rixtel), een dominicaan uit Den Bosch. De orgelrestauratie werd door hem aangenomen voor 350 gulden. 

Namen van organisten uit die periode: 
1608: Rutger van Someren; 
1610: Peter van Limborch. 

Orgeltrappers: 
van 1609-1611 Peter Mathijssen, hij ontving jaarlijks 10 gulden; 
in 1615 werd het orgel getrapt door de kinderen van Jan Gerrit Goosens, alsmede door de zoon van de koster en de zoon van een kremer.

Wat er met de orgels na 1648 is gebeurd weten we niet. In de kerkrekening van 1653 is er alleen nog sprake van ‘het orgel’. 
In een gedrukte tekst uit de Oprechte Haerlemse Courant van 17 augustus 1684 wordt gesproken over een orgel met acht stemmen en aangehangen pedaal dat in Boxtel in de kerk stond. In februari van dat jaar was een groot deel van het middenschip van de kerk ingestort. Waarschijnlijk werd het orgel daarom te koop aangeboden.

  
Wert genoteerd, dat de Regeerders der Baronnye van Boxtel, by ‘s-Hertogenbosch, met Octroy van de Raden van State, op den 21 Septemb. tot Boxtel voorn., ten profijten van d’ingevallene Kerck aldaer, publijk sullen verkopen het overgebleven Orgel, hoog 12 voet, zijnde ’t selve van de Hoogduytse Meester, die ’t groot Orgel in den Bosch en Antwerpen heeft gemaeckt, hebbende 8 Registers, als Prestant, Trompet, Bordon, Octaef, Super-Octaef, Sexquialter, Mixtuer en Scherp, met een Pedael daer aen: Iemant gading hebbende kan ’t selva van nu af aen besien.

Bron: Ruud van Nooijen, heemkundeboxtel.nl/ 

Het Smits-orgel (1842)

In 1840 werd begonnen met besprekingen tussen deken Franciscus de Wijs en orgelbouwer Franciscus Cornelius Smits. Het Smits-orgel werd in 1842 opgeleverd, maar de ornamenten waren pas in 1860 geheel voltooid. Het orgel telt evenveel orgelpijpen als het jaartal waarin het werd opgeleverd (1842).

Geschiedenis van het orgel
Het orgel in de St. Petrusbasiliek te Boxtel is gebouwd in 1842 door de Reekse orgelbouwer Frans Smits. Smits was een autodidakt, die zich baseerde op publikaties over orgelbouw van van Heurn en Dom Bedos: informatie uit eerdere tijden, waarin de orgelbouw hoogtijdagen beleefde. Zo was Smits in de 19e eeuwse vervalperiode toch een unieke figuur die instrumenten van hoge kwaliteit kon bouwen. Zijn orgels hebben bijzondere eigenschappen, die de eigen signatuur van de meester tonen; zoals de kracht van de Trompetten in de laagte, de mooie ronde fluitklanken en het hoogste register, de Flagelet 1′ als vervanger van de gebruikelijke Mixtuur. Smits ontwierp een orgel met drie manualen en pedaal. De registertrekkers voor het pedaal werden wel aangebracht, maar het pijpwerk niet. Ruim honderd jaar later vulde de fa. Adema & Schreurs het in met nieuw pijpmateriaal. De schitterende kas werd gemaakt door Willem van Eerden uit Boxtel. Het snijwerk is van de hand van Jan Frans van Hool (1812-1883). Merkwaardigerwijs bevat het orgel te Boxtel evenveel pijpen als het bouwjaar aangeeft, 1842! In 1954 plaatste de firma Adema (geleid door H. Schreurs) de acht gereserveerde pedaalregisters. De Flûte Travers van het rugwerk opgeschoven en als Quint 3 herplaatst. De toonhoogte werd met een halve toon verhoogd door het pijpwerk in te korten.

Restauratie 2004-2006
Al in de 80er jaren van de vorige eeuw verkeerde het orgel in slechte staat. Er trad lekkage op in de windvoorziening en in de windladen als gevolg van de heteluchtverwarming. Voorts bleek de orgelkas te verzakken, hetgeen ernstige problemen veroorzaakte in de mechaniek. Na een lange voorbereidingsperiode kon de firma Verschueren uit Heythuysen in het najaar van 2004 beginnen met een omvangrijke restauratie. Windvoorziening, windladen, mechaniek en pijpwerk werden hersteld. Door al het pijpwerk te verlengen heeft het orgel weer zijn oorspronkelijke toonhoogte. De pedaalregisters werden geherintoneerd. De Flûte Travers werd in ere hersteld door het pijpwerk op de oorspronkelijke plaats terug te zetten. Jan Boogaarts, die zeer bekend is met het werk van het orgelmakersgeslacht Smits, trad op als adviseur. Namens de Rijksdienst voor Monumentenzorg was Rudi van Straten bij de restauratie betrokken.

Na de grondige restauratie werd het Smits-orgel op zondag 23 april 2006 weer in gebruik genomen. Tijdens een plechtige hoogmis werd het orgel ingezegend door bisschop Hurkmans. Het orgel ademt thans weer geheel de geest van F.C. Smits. Dankzij de zorgvuldige restauratie is het indrukwekkende klankbeeld, waarin grondtonigheid en helderheid op een subtiele manier met elkaar verweven zijn, ten volle waar te nemen. Adviseur van de restauratie, drs. Jan Bogaarts, schreef een boekje over de orgels in de Sint-Petruskerk. Het draagt de titel ‘SMITS-ORGEL in de Sint-Petruskerk Boxtel in volle glorie hersteld’ en is, zolang de voorraad nog strekt, verkrijgbaar in de kerk, alsmede voor aanvang van concerten van Stichting Kerkconcerten Boxtel. Hetzelfde geldt voor de cd, opgenomen kort vóór aanvang restauratie.

Dispositie

Koppelingen:
Rugwerk aan hoofdwerk.
Echowerk aan hoofdwerk.
Hoofdwerk aan pedaal.
Rugwerk aan pedaal. 

Grondtoon a’ = 415 Hz.

Pijpen van het Rugwerk op de windlade (in 2002)

Reinier Korver interviewt Tommy van Doorn met uitleg over dit Smits-orgel: klik hier 
Uitgebreide informatie over het Smits-orgel en de voorgeschiedenis van dit orgel in Boxtel vindt u op: www.heemkundeboxtel.nl

Het Verschueren-orgel (1958) 

Foto Verschueren

Onder advies van dr. W. Kerssemakers namens de KKOR bouwde de firma Verschueren in 1957 een orgel voor de zusters Ursulinen te Boxtel, opus 429. Het instrument is in gebruik genomen in januari 1958. Hub. Houët bespeelde het bij deze gelegenheid. Na sluiting van het klooster is het omgebouwd tot opleidingscentrum voor kunstzinnige vakken. 

foto Jan Verhoeven. 
foto Piet Bron. 

Het orgel is hierna overgeplaatst naar het transept van de Sint-Petrusbasiliek.

Dispositie

Bij de koppelingen wordt bij de +4′ versies het tweede manuaal een octaaf hoger gekoppeld. Bij de +16′ koppeling wordt het tweede manuaal juist een octaaf lager aangekoppeld.
3 vaste combinaties: piano, mezzo forte en tutti.
1 vrije combinatie.
Zwelkast. 
Manuaal omvang: C-f”’,
pedaal omvang C-f’.
Grondtoon a’ = 440 Hz.

Organisten

Jan Verhoeven (1936-2012) aan het Smits-orgel.


Tommy van Doorn, titulair organist van Boxtel.
Hij werd geinterviewd door Reinier Korver in het kader van diens Brabants Orgelproject: klik hier.

Orgelconcerten

Er zijn ook inloopconcerten op zaterdag en beiaardconcerten op zondag.

Let op, de aanvangstijd is 16:00 uur (tenzij anders vermeld).
Toegang € 10,- (tenzij anders vermeld).
Na afloop van de concerten op zondag wordt bezoekers een gratis drankje aangeboden in de torenhal van de basiliek.

Zondag 12 mei 2024
Gonny van der Maten (Wageningen University & Research), orgel

Zondag 2 juni 2024               
Iddo van der Giessen (Goede Herderkerk Rotterdam Schiebroek), orgel en Joram van Ketel, trombone

Zondag 11 augustus 2024     
Willem Hörmann (Sint-Cathrien ’s-Hertogenbosch), orgel

Zondag 22 september 2024  
Tommy van Doorn (Sint-Petrusbasiliek Boxtel), orgel

Zondag 13 oktober 2024      
Rien Donkersloot (Sint-Joriskerk Amersfoort), orgel

Inloopconcerten op zaterdag

Aanvangstijd 14:00 uur.
Toegang gratis, met collecte/vrijwillige bijdrage na afloop.
Programma’s beschikbaar op www.stichtingkerkconcertenboxtel.nl

Zaterdag 6 juli 2024              
Maarten van Kapel (Grote Kerk Wijk bij Duurstede), orgel

Zaterdag 27 juli 2024            
Ludo Geloen (Ieper B.), orgel

Zaterdag 7 september 2024   
Tommy van Doorn, orgel met Kamerkoor Muzimare o.l.v. Sophia Brink

Zaterdag 14 december 2024
Kerstconcert
Thed van den Aker, orgel

Zaterdag 4 januari 2025     
Nieuwjaarsconcert
Tommy van Doorn, orgel

 

Muziek

Het leek de restauratiecommissie in 2002 de moeite waard om vóór de restauratie van 2004 een CD-opname te maken, die weliswaar niet glad en gaaf is, maar wel een goede indruk geeft van de enorme klankrijkdom van dit imponerende orgel. Deze cd, met een speelduur van 76′ 59″, kost € 10,-. Op de cd vertolkt Jan Verhoeven werken van: Andriessen, De Arauxo, Bach, Daquin, Dupré, Guilmant, Lemmens, Mozart, Pasquini en Tournemire. 

Organist Jan Verhoeven:
François Couperin, Offertoire uit Messe propre pour les convents de Réligieux et Réligieuses  
Geluidsfragmenten op het Smits-orgel van de Petrusbasiliek gespeeld door Willem Hörmann:
J.S. Bach, ‘Jesus meine Zuversicht’, BWV 728
J.S. Bach, ‘Fantasia in C’, BWV 570  
J.Chr. Kellner, ‘Jesus meine Zuversicht’  

Er is van het Smits-orgel een portret-cd te koop in onze webwinkel. Klik hier.

Op YouTube

Gespeeld door Mark Brandwijk en Reinier Korver (Duo Virtuoso):
Euwe de Jong: ‘Merck toch hoe sterck’ voor orgel vierhandig (10:43)

Stichting Kerkconcerten Boxtel

Voor velen is het een wens om het prachtige Smits-orgel te bespelen. Men tracht deze doelstelling te realiseren door het organiseren van een jaarlijkse reeks concerten, waaraan talrijke bekende organisten uit binnen- en buitenland hun medewerking verlenen. Ook worden regelmatig concerten opgeluisterd door andere instrumentalisten en vocalisten. Dit overigens al sinds 1965. Bovendien werd in 1973 voor het eerst een concours voor amateurorganisten georganiseerd. Dit tweejaarlijks ‘Zuidnederlands orgelconcours’ was uniek in Nederland en een belangwekkend evenement in het Brabantse culturele leven. Ook de Boxtelse gemeenschap is met recht trots een dergelijk rijk bezit in haar midden te hebben, het orgel is het meer dan waard. De Stichting Kerkconcerten Boxtel stelt zich ten doel om dit prachtige orgel met al zijn klankrijkdom te promoten als een stukje Boxtelse cultuur.

MELDT U AAN ALS DONATEUR / SPONSOR!
Bij een bijdrage, per kalenderjaar, vanaf minimaal € 30,- bent u donateur. Vanaf minimaal € 50,- per kalenderjaar mag u zich sponsor noemen.
Donateurs ontvangen een, sponsors twee passe-partout(s). Een passe-partout geeft voor één persoon recht op gratis toegang tot alle concerten in het desbetreffende kalenderjaar. Tevens ontvangt men het programmaboekje tijdig voor de datum van elk concert bij u thuisbezorgd.
Sponsors worden (tenzij zij te kennen geven zulks niet te wensen) met (bedrijfs-)naam vermeld op elk programma alsook op de folder welke elk jaar wordt gedrukt. (N.B.: passe-partouts gelden voor alle concerten in enig kalenderjaar, en worden slechts éénmalig verstrekt).

De Stichting Kerkconcerten Boxtel ontvangt generlei subsidies. Concerten worden mogelijk gemaakt d.m.v. entreegelden, alsmede de bijdragen van donsateurs en sponsors. De Stichting heeft geen bezoldigde bestuursleden/medewerkers en verzorgt sinds 1974 concerten. 

Secretariaat Stichting Kerkconcerten Boxtel
Chopinstraat 14
5283LB Boxtel
E-mail: info[at]stichtingkerkconcertenboxtel.nl

Kamer van Koophandel Oost-Brabant, Eindhoven nr. 41080853. 
Bankrekeningnummer (IBAN): NL55 RABO 0108 8058 08 
t.n.v. penningmeester S.K.B. 
Bachstraat 9
5283 KK Boxtel
www.stichtingkerkconcertenboxtel.nl

Het kerkgebouw

De kerk is gebouwd op een kunstmatig opgeworpen heuvel omdat het gebied te moerassig was door haar ligging bij de Dommel. Wellicht heeft op de heuvel oorspronkelijk een burcht gestaan, die verlaten werd toen Willem I van Boxtel het Kasteel Stapelen verwierf.

De oudste vermelding van een kerk dateert van 1293. Al in 1290 was sprake van een plebaan te Boxtel. Vermoedelijk is de eerste, romaanse, kerk omstreeks dit jaar gebouwd. Het koor van deze kerk werd in de 14de eeuw in gotische stijl vergroot. Fundamenten hiervan zijn in 1918 ontdekt.
In de 15de eeuw werd met de bouw van de nieuwe, huidige, kerk begonnen. Men bouwde eerst een nieuwe bakstenen toren, waarschijnlijk uit 1469, toen een nieuwe luidklok werd aangeschaft. Deze toren wijkt af van de gebruikelijke Kempense gotiek. Zo zijn er geen steunberen. Daarna werd de oude toren afgebroken en toen bouwde men het schip van de nieuwe kerk. Tufsteen van de romaanse kerk werd toegepast in de speklagen. Begin 16e eeuw werd ook het priesterkoor vergroot en van straalkapellen voorzien, mogelijk gebeurde dit al in 1491.
In 1493 werd de kerk tot kapittelkerk verheven teneinde den goddelijcken dienst in de parochiale kercke van den dorpe van Boxtel te vermeerderen. Hiertoe werd een koorgestoelte geplaatst. Het bestond uit negen kanunniken. Het was het laatste kapittel dat in Brabant werd ingesteld. 
In 1561 werd een ruimte aangebouwd die we thans kennen als de Heilig-Bloedkapel. Oorspronkelijk was dit echter een ‘gerwecaemere’ of gerfkamer (omkleedruimte voor de geestelijkheid). Tussen 1657 en 1823 werd deze ruimte als raadhuis van Boxtel gebruikt. De ingang was via de, nu nog aanwezige, deur op het kerkhof. Er tegenaan stond toen een afdak voor de brandblusmiddelen. Oorspronkelijk was er geen open verbinding met de rest van de kerk. Pas bij de aanvang van de restauratieperiode van 1918-1932 heeft men de tussenmuur weggebroken. Door de wijze van bouw tegen de absis van de kerk is bouwhistoricus Dick Zweers van mening, dat deze ruimte gebouwd is als eerste van een serie te bouwen straalkapellen, maar de overige kapellen werden nooit gerealiseerd.
In 1613 brandde de torenspits van de kerk af.
In 1648 werd de kerk Hervormd. Vanwege het geringe aantal hervormden werd de kerk verwaarloosd. 
Op de avond van dinsdag 26 februari 1684 tussen 19.30 en 20.00 uur stortte de buik (schip) van de kerk in. Ruim een half jaar later, op 21 september 1684 werden de restanten van het bij de instorting van het schip beschadigde orgel verkocht. (Zie hiervoor de tekst bij de orgelgeschiedenis hierboven)     
De Boxtelse protestanten lieten een muur bouwen in het gapende gat tussen schip en transept en namen daarna het koor van de kerk in gebruik.

Bij teruggave aan de katholieken ingevolgde het additionele artikel van de Staatsregeling van 1798 (grondwet) was het gebouw intussen dermate vervallen, dat het de facto door niemand was te gebruiken.
De protestanten hebben toen een tijdlang op twee adressen gekerkt: eerst in een kamer in het herenhuis van kerkenraadslid Antonij Hermauns Helbach (nu Clarissenstraat 22) en nadien nog in het jagershuis op het voorplein van Kasteel Stapelen.
De Hervormden kregen in 1812 een nieuwe, door Hendrik Verhees ontworpen, Hervormde Kerk die pal voor de Petruskerk gebouwd werd. Toen maakten de katholieken nog gebruik van hun schuurkerk. Hoewel de katholieken hun kerk in 1798 hadden teruggekregen werd pas in 1823 begonnen met de wederopbouw, onder leiding van Gerrit Heessels. In 1827 werd de hernieuwde kerk ingewijd.
Van 1918 tot 1932 vonden veel – verschillende – restauratiewerkzaamheden plaats, eerst onder leiding van de hoogbejaarde dr. Pierre Cuypers (1827-1921). Omdat hij tijdens deze restauratie overlijdt werd het werk grotendeels door zijn zoon Joseph Th.J. en kleinzoon Pierre J.J.M. uitgevoerd. 
In 1932 werd als laatste uitbreiding een doopkapel gebouwd.
Het interieur is witgepleisterd, er zijn kruisrib-, ster- en netgewelven zichtbaar.

Op 7 oktober 2012 tot basiliek gewijd
Bisschop Hurkmans heeft zondagochtend 7 oktober 2012 de Sint Petruskerk in Boxtel verheven tot basiliek. Daarmee telt Brabant nu vijf basilieken. Tijdens een plechtige eucharistieviering wijdde de bisschop de twee eretekenen die een basiliek hoort te hebben. De één is het conopeum, een half openstaande parasol in de kleuren rood en geel. Het tweede ereteken is het tintinnabulum, een klokje in een mooi versierde standaard. 

Bloedwonder 
Om basiliek genoemd te mogen worden, moet een kerk aan een aantal voorwaarden voldoen. Zo moet het een bedevaartsoord zijn. Boxtel is al sinds de 14de eeuw een bedevaardsoord vanwege een ‘heilig bloedwonder’. De toenmalige pastoor had per ongeluk de kelk met wijn op het altaar omgestoten. In de kelk zat witte wijn, maar op de doeken van het altaar verschenen rode vlekken. 

Dit wordt het bloedwonder van Boxtel genoemd. Het werd in 1380 erkend door het Vaticaan. Daarna kwam de jaarlijkse verering te Boxtel op gang.  
Als nagedachtenis van het Heilig-Bloedwonder trekt nog jaarlijks de Heilig-Bloedprocessie door de straten van het centrum van Boxtel. Per 13 februari 2015 is de Boxtelse Heilig-Bloedprocessie geplaatst op de Nationale Inventaris van Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland.

Kerkinterieur

Beelden van apostel en ‘eerste paus’ Petrus (Pieter) en rechts aartsengel Michael.

Info

SKB: een halve eeuw muziek in Boxtelse kerken

Uitgegeven door Stichting Kerkconcerten Boxtel, auteur Ruud van Nooijen, bij gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van de Stichting in 2015.
Klik hier om deze uitgave te bekijken.

Laatste actualisatie 18 januari 2023