Eindhoven – TU-auditorium

Orgel Organist Concerten Muziek Boekje Gebouw Info

Den Dolech 
gebouw 1
(Route De Zaale) 
5612 AZ Eindhoven
Locatie op google/maps

Het gebouw

 
Het bijna voltooide auditorium van de TU Eindhoven in 1965, ontworpen door Architectenbureau OD205.

Het Pels & Van Leeuwen-orgel (1966)

Op initiatief van de toenmalige rector magnificus van de toenmalige Technische Hogeschool, prof.dr. K. Posthumus, werd besloten in het nieuwe auditorium een orgel te plaatsen. De realisatie ervan werd mede mogelijk gemaakt door een schenking van Philips. Onder advies van de organisten Hub Houët en Feike Asma werd dit orgel ontworpen. In de destijds uitgegeven ‘folder’ met grote kleurenfoto van het TH-orgel staat op de omslag: ‘Wij, Pels en van Leeuwen Alkmaar zijn een sterke groep vaklieden, die overbleef na de selectie, die plaatsvond bij samenvoeging van vier orgelbouwbedrijven. Met enige trots bieden wij U hierbij foto en beschrijving aan van het eerste grote orgel dat in deze samenwerking uit onze handen kwam.’ 

De dispositie van het orgel werd zo samengesteld dat het als solo-instrument optimaal geschikt is om orgelliteratuur uit alle stijlperiodes goed te doen klinken. Daarnaast is het ook geschikt om b.v. in samenspel met een orkest te gebruiken. Dit impliceerde dat het orgel over veel klankvariaties moest kunnen beschikken. Wil de orgelliteratuur uit vele eeuwen optimaal vertolkt kunnen worden dan vereist dat een opbouw met meerdere klavieren, waarbij ieder klavier zijn specifieke stemmen dient te hebben.
Om ook symfonische orgelmuziek te kunnen vertolken, werd een zg. zwelwerk met een vrij ruime dispositie in het ontwerp opgenomen. Uiteindelijk ontstond een orgel met 50 stemmen, verdeeld over drie klavieren en pedaal.
Omdat het orgel in een grote hal met een glazen achterwand geplaatst zou worden, werd besloten het gedeeltelijk ‘doorzichtig’ te maken: de orgelkassen werden vervaardigd van transparant acrylaat in plaats van het gebruikelijke eikenhout. Ook alle mechanieken bleven zichtbaar. Zo werd dit orgel dat in 1966 werd opgeleverd, qua opbouw en uitvoering een uniek instrument. Nederland beschikt maar over weinig concertzalen en de daar geplaatste orgels zijn doorgaans van geringe omvang, zodat daarop slechts een beperkt deel van de beschikbare muziek uit de verschillende stijlperioden optimaal kan worden vertolkt.
De akoestiek van de ruimte, het auditorium, waarin het TU-orgel staat, is helaas slecht, waardoor het orgel niet goed tot zijn recht komt. De multifunctionele ruimte van het auditorium heeft in de loop der jaren met de plaatsing van horecavoorzieningen helaas niet aan schoonheid gewonnen.niet aan schoonheid gewonnen.

Het Pels & Van Leeuwen-orgel

De werken
Het orgel van de TU heeft 4 werken: 3 manualen en het pedaal. De manualen corresponderen met het hoofdwerk, het rugwerk (waar de organist achter de speeltafel met zijn rug naar toe gekeerd zit) en het zwelwerk. Deze 3 werken hebben ieder hun eigen windlade en hun eigen kas. Het pedaal is, vanwege zijn omvang en de architectuur, verdeeld over twee lades.
De windvoorziening met de balgen bevindt zich achter het orgel. Via de buizen, die tevens een functie hebben in de draagconstructie, komt de wind naar de lades van de diverse werken. 
Het hoofdwerk is een orgel op zich, met veel klankmogelijkheden, voornamelijk gebaseerd op prestantstemmen. Op bovenstaande foto is links het hoofdwerk te zien met vier groepen van vier prestantpijpen.
Het rugwerk is een soort verkleinde afspiegeling van het hoofdwerk, waarbij echter de fluiten duidelijker aanwezig zijn. Op dezelfde foto is dit rugwerk onderaan, links van het midden, te zien met vier groepen van vijf prestantpijpen.
Bij beide werken zijn een aantal solo-registers aanwezig, waarvan met name de horizontale tongwerken (‘en chamade’), ook wel ‘Spaanse trompetten’ genoemd, speciaal vermeld moeten worden. Deze zijn zichtbaar onder de prestantpijpen. Ze steken uit het houten deel onderin.
Het zwelwerk heeft een samenstelling met veel fluit- en strijkstemmen. Tevens bevat het veel solistische stemmen. Het zwelwerk heeft aan de voorzijde vanaf de speeltafel te bedienen zwel-deuren (verticale jaloezieën), waardoor de klanksterkte ‘gedempt’ kan worden door het geheel of gedeeltelijk sluiten van deze lameldeuren. Dit wordt veel toegepast in orkestrale, romantische muziek. Op de foto bovenin in het midden.
Het pedaal heeft een ‘zwaardere’ bezetting voor de bas-functie, maar kent ook een aantal solo-stemmen, waardoor een melodie op het pedaal kan worden gespeeld tegenover omspelingen op de manualen. Markant is de aanwezigheid van een Gedekte Trompet 32′, waarvan de grootste pijp een grondfrequentie heeft van 16 Hz. Deze pijp is net zo lang als de grootste 16 voets prestantpijp, namelijk 16 voet ofwel ruim 4,5 meter, maar omdat hij ‘gedekt’ is, dus niet van boven open, klinkt hij een octaaf lager, dus als een 32 voet lange (open) pijp. 
Op de foto zien we twee kasten waarin het pedaal is ondergebracht: rechts van het midden een kast met de 5 grootste (prestant-)pijpen vooraan en daarnaast uiterst rechts de kas waarin de rest van de pedaalpijpen staan opgesteld.

De bezetting met 14 (!) tongwerk-registers op een totaal van 50 stemmen geeft ook de mogelijkheid tot het vertolken van een breed scala van de orgelmuziek uit alle eeuwen.

Plaatsing van de pijpen
Het front van een orgel wordt niet alleen gekarakteriseerd door de werken-indeling en -plaatsing, maar ook door de indeling van het frontpijpwerk, de totale architectuur. In het front staan doorgaans de grootste pijpen van het grootste prestant-register van het betreffende werk. Zo hier bij het hoofdwerk de Prestant 8′, bij het rugwerk de Prestant 4′ en bij het pedaal de Prestant 16′. Het zwelwerk heeft, door de aanwezigheid van de zweldeuren, geen pijpenfront. Bij het TU-orgel staan de pijpen in de zg. terts-opstelling. Dit houdt in dat, vanaf de grootste pijp gezien, de tweede pijp in een tweede pijpenveld staat, de derde in een derde, de vierde in het vierde en laatste pijpenveld. De vijfde pijp, de terts, staat weer in het eerste veld, en zo vervolgens verder. Dit is niet alleen gedaan vanwege het visuele aspect. Het naast elkaar zetten van elkaar opvolgende pijpen (een chromatische pijpopstelling) kan er, vooral bij grotere pijpen, de oorzaak van zijn dat een naaststaande pijp van praktisch gelijke lengte gaat meeklinken. Door de tertsopstelling kan dit worden voorkomen.

Gevoelige klanken
Op het zwelwerk treffen wij een aantal `romantische’ stemmen aan. Naast de vioolachtig klinkende `Salicional’ zien wij de ‘Voix Céleste’, een `hemelse stem’. Deze stem is iets hoger gestemd dan de Salicional en bij gezamenlijk klinken ontstaat er een zekere zweving in de totaalklank. Deze registercombinaties treffen wij alleen aan bij de grotere concert-orgels, hoewel zij in het verleden als gevoelige stemmen ook wel op kleinere orgels voorkwamen.

De mechanieken
De registermechaniek, om de slepen van de diverse werken te openen en te sluiten, is op een moderne – en voor een concertorgel ook praktische – wijze uitgevoerd. In plaats van mechanische verbindingen worden de slepen bediend d.m.v. elektro-magneten. Op deze wijze zijn de registerknoppen voor de verschillende stemmen in feite schakelaars voor het aan- en uitzetten van deze stemmen.
Mede hierdoor is het mogelijk in een ‘geheugen’ vóór een concert tot 14 register-combinaties te programmeren. Deze vrije combinaties bieden de mogelijkheid tot snelle wisseling van registraties in met name grotere orkestrale orgelwerken.

De speeltafel van het TU-orgel
De registers zijn aan weerszijden op de 4 registerbanken banken aangebracht, corresponderend met de 4 werken.
De koppels waarmee het pedaal aan de manualen kan worden gekoppeld, of waarmee manualen onderling gekoppeld kunnen worden, zijn zowel met een registertrekker -midden boven de manualen- als met een voetpiston -boven het pedaal- te bedienen. Tevens zijn daar de voetpistons voor de vrije combinaties aangebracht. Rechts naast de voetpistons zien wij de trede voor het openen en sluiten van de zweldeuren van het derde manuaal, het zwelwerk.

Hoeveel pijpen heeft dit orgel? 
Weinig mensen realiseren zich hoeveel pijpen een orgel heeft. Uiteraard verschilt dat aantal per orgel, want het hangt af van het aantal registers en het aantal toetsen van het orgel. Het TU-orgel heeft 3 klavieren met ieder 61 toetsen (5 octaven). Het pedaal heeft 32 toetsen (2 1/2 octaaf). Het hoofdwerk heeft 13 registers, waarvan 3 met meerdere pijpen: Sesquialter II, Mixtuur VI en Cymbel IV. Dat betekent 9 pijpen extra per toets, totaal dus 13 + 9 = 22 pijpen per toets. Het hoofdwerk heeft 61 toetsen dus 22 x 61 = 1342 pijpen.
Uit een soortgelijke berekening volgt:
Hoofdwerk: 22 x 61 = 1342 pijpen. Rugwerk: 12 x 61 = 732 pijpen. Zwelwerk: 19 x 61 = 1159 pijpen. Pedaal: 16 x 32 = 512 pijpen.
totaal dus: 3745 pijpen.
In werkelijkheid zijn niet alle registers helemaal ‘sprekend’, waardoor er totaal 3713 pijpen zijn.

Tekst: Wim van der Ros

Dispositie

Speelhulpen:
Koppelingknoppen boven manuaal III
Pedaal Rugwerk
Pedaal Hoofdwerk
Pedaal Zwelwerk
Rugwerk aan Hoofdwerk
Zwelwerk aan Hoofdwerk
Zwelwerk aan Rugwerk
Diversen:14 voorinstellingen (VC)
Pistons 1 t/m 7
Knop A en B boven manuaal III
Onder klavier I
Oplosser (zwart)
Insteller VC (rood)

Positie registerpistons aan speeltafel:
Zwelwerk 4e terras L & R
Hoofdwerk 3e terras L & R
Rugwerk 2e terras L & R
Pedaal 1e terras L & R

Organist

Vaste organist van de TU is  Jan Verschuren.

Concerten

 Op dit orgel worden doorgaans geen concerten georganiseerd.

Zondag 12 maart 2023
Aanvang 15:30 uur
Toegang € 13,- Studenten gratis toegang
Bijzonder orgelconcert in het Auditorium van de TU/e in Eindhoven
Gerrit Kroesen en voormalig TU/e-student Cas Mous die ook zeer actief in de muziekwereld is, organiseren samen een bijzonder evenement: een concert voor orgel en harmonieorkest.
Het grote TU/e-studentenharmonie Auletes treedt samen met universiteitsorganist Jan Verschuren op in een spetterend programma. De dirigent voor deze voorstelling is de bekende Nederlandse dirigent Jos van de Braak. Stukken als de beroemde Symfonie voor orgel en orkest van Saint-Saëns, een speciaal arrangement van een Nederlandse componist van een stuk dat oorspronkelijk voor orgel-solo is geschreven maar nu met orkest wordt uitgevoerd, en diverse andere bekende en minder bekende stukken worden uitgevoerd.
Mocht u zich afvragen hoe het grote orgel in het Auditorium gaat klinken: hier is de kans! Dit soort gelegenheden, een orgel dat samen met een groot blaasorkest optreedt, is iets heel bijzonders: het komt bijna nooit voor.
TU/e-studentenharmonie Auletes o.l.v. Jos van de Braak, Jan Verschuren, orgel.
Programma:
Jesu, Joy of Man’s Desiring (Johan Sebastian Bach, arr. Jérome Naulais)
Alleluia! Laudamus Te (Alfred Reed)
Finale from Symfony no. 3 (Camille Saint-Saëns, arr. Geert Schrijvers)
Symfony for Organ no. 6 (Charles-Marie Widor, arr. Christiaan Janssen)
Mozart Changes (Zsolt Gardonyi)

Orgelboekje en muziek

Over dit orgel is door de TU/e in samenwerking met de BOF in 2017 een vernieuwde uitgave van het boekje dat eerder over dit orgel werd uitgegeven. 



Bij het boekje hoort ook een cd waarop het orgel te horen is. Ook is een deel van het concert met het Serenata Philharmonisch Orkest dat live is opgenomen op 13 mei 2017 met universiteitsorganist Jan Verschuren.
Te bestellen in onze webshop.

Dit orgel op YouTube

Info

Laatste actualisatie: 9 maart 2019