‘s-Hertogenbosch – Grote Kerk

Hoofdorgel Kabinetorgel Organisten Concerten Muziek Kerk Info

Kerkstraat 20
4611 NR ‘s-Hertogenbosch

Locatie op google/maps
De Grote Kerk hierboven op de foto rechtsonder te zien, vlak bij de Markt boven op de foto.

Het Bätz-orgel (1831)

Het orgel na de restauratie van 2015.

Per Koninklijk Besluit van 18 maart 1821 wordt bepaald dat een ‘voegzaam orgel’ zal worden geplaatst in de Grote Kerk te ‘s-Hertogenbosch. Hoofdingenieur van Waterstaat, de heer Adriaan Goekoop, aan wie de verantwoordelijkheid voor de bouw is opgedragen, schrijft terug dat hij en zijn personeel ‘geene de minste kennis hebben’ van orgels en hij stelt voor een deskundige te vragen om een plan, bestek en begroting te maken voor een orgel. Dat is het begin van een lange weg langs diverse orgelmakers in Nederland. Intussen wordt het oude orgel uit de Anna Kapel op de gaanderij geplaatst en bespeelbaar gemaakt. De orgelbouwer Jonathan Bätz uit Utrecht, die ook het Dom-orgel in Utrecht heeft gebouwd, krijgt in oktober 1825 van de kerkvoogdij de opdracht een instrument te bouwen. Uit de notulen van de Kerkvoogden in ‘s-Hertogenbosch, d.d. 5 oktober 1825 , blijkt dat de Kerkvoogden met Bätz overeenkomen dat hij een orgel zal maken en leveren met alles wat daarbij hoort, volgens plan en bestek, voor de som van f 14.000,-. Het orgel zal beschikken over een Manuaal/Onderklavier met 11 registers, een Bovenklavier met 9 registers, een vrij pedaal met 5 registers en een ‘loos’ Rugwerk. 
Op 23 maart 1829 vraagt Bätz toestemming om het instrument in zijn geheel op te bouwen in de Janskerk te Utrecht, zodat het werk nog onder het oog van de meester tot stand kan komen, omdat hij ook in Utrecht aan het werk was in de Domkerk. Op 24 juni 1830 worden de klaargemaakte delen van het orgel vanuit Utrecht naar ‘s-Hertogenbosch verscheept. Van 1830 tot 1831 wordt vanwege ziekte en bedrijfsperikelen binnen de firma Bätz een en ander uitgesteld; pas op 1 juni 1931 komt Bätz om het orgel te monteren, te intoneren en te stemmen. Op 12 november 1831 brengen de examinatoren D. en W.H. Braghthuizer, organisten van de Nieuwe Kerk in Amsterdam, een lovend keuringsrapport uit. Op zondag 13 november 1831 vindt de inwijding van het orgel plaats en worden de orgelbouwer en de organisten gastvrij onthaald. Op dinsdag 15 november 1831 wordt het eerste concert op het nieuwe Bätz-orgel verzorgd door Daniël Braghthuizer.
Om de orgelgalerij beter te stutten werden, geheel in de stijl van de kerk, Dorische zuilen aangebracht; neo-classicisme bij uitstek! Het heeft een loos rugpositief, waarin een partiturenkast is ondergebracht, omdat het orgel boven de preekstoel is opgesteld. De predikant wenste geen direct geluid boven zijn hoofd… 
In 1910 volgt een reparatie en een registerwijziging door A.Standaart: de Woudfluit 2′ van het bovenwerk wordt vervangen door een Vox céleste, geheel volgens de toen geldende trend. Bovendien wordt een blaasbalg vernieuwd. In 1966 voert Flentrop Orgelbouw uit Zaandam een algehele restauratie uit. De Vox céleste wordt weer vervangen door een Woudfluit 2′ en wel als een natuurgetrouwe kopie van de Woudfluit van het Bätz-orgel in de Ronde Lutherse Kerk te Amsterdam, thans de Sonesta Koepelzaal. Op 12 mei 1966 werd het instrument weer in gebruik genomen met een concert door Albert de Klerk. 
Momenteel is het orgel in onderhoud bij Pels & van Leeuwen te ‘s-Hertogenbosch.

Foto: voor de renovatie van 2015.

Renovatie 2015
De Grote Kerk is in 2015 verbouwd. De functie van de kerk werd meer en meer die van stadskerk met veel bezoekers en concerten. Daar is het interieur op aangepast. De entree, garderobe, toiletten, keuken zijn gewijzigd, vergroot en gemoderniseerd, de verlaging in de vloer van de centrale ruimte is verwijderd zodat de ruimte mulitifunctioneler wordt en er vloerverwarming onder gelegd kon worden.


Tijdens de verbouwing werd ook het orgel gerestaureerd door Pels & Van Leeuwen Orgelbouw.  


Foto: Luc Batterink. 

De verbouwingskosten bedragen € 500.000 en daarboven zo’n € 300.000 voor het orgel.
Om dat geld bij elkaar te brengen hebben de organisten van de Grote Kerk een actie bedacht. Vanaf 5 euro kunnen Bosschenaren een orgelpijp sponsoren. Jamie de Goei, organist van de Grote Kerk: “Het orgel in de Grote Kerk uit 1831 is één van de ruim 20 orgels van Jonathan Bätz die er in Nederland zijn en stond tegelijk met het orgel van de Dom in Utrecht in de werkplaats! De orgelbouwers Bätz bouwden orgels van hoge kwaliteit. Deze orgels zijn befaamd om hun specifieke klankkarakter en mede om die reden geven organisten en koren graag concerten in de Grote Kerk. Daarnaast is het orgel in Den Bosch uniek in het feit dat vrijwel alle pijpen nog de originele van Bätz zijn. Het is het meest gaaf bewaarde instrument van Bätz in Nederland!”. 
Het orgel in de Grote Kerk van ’s-Hertogenbosch telt bijna 1400 pijpen. Daarvan waren ruim 1100 pijpen te sponsoren: vanaf 5 euro tot en met 250 euro per stuk.


Status 10 oktober 2015, foto Fred Mellink.

Het grootschalig conserverend onderhoud aan het Bätz-orgel van de Grote Kerk te ‘s-Hertogenbosch is voltooid. Na bijna een jaar van intensieve werkzaamheden hebben de orgelmakers van Pels & Van Leeuwen het orgel hersteld opgeleverd op zaterdagmiddag 14 november 2015 aan de Protestantse Gemeente te ‘s-Hertogenbosch. 

De dispositie

Jamie de Goei aan het orgel tijdens de ingebruikname op 14 november na de restauratie van 2015. 


 
De registerknoppen rechts van de klavieren.



De eikenhouten koppen van de Trompet 8 vt. 

 Klik hier voor meer over het Bätz-orgel op de site van Jamie de Goei.

Het Strümphler-kabinetorgel (1780 ?)

In 1956 nam de Lutherse Gemeente in ’s-Hertogenbosch de voormalige Waalse Kerk over. Daarin stond een front van een orgel (uit 1736) dat in 1847 door Vollebregt in de toen nieuw gebouwde kerk van de Waalse gemeente was geplaatst. Door de Lutherse Gemeente werd na de ingebruikneming rechts achter het bestaande front op de galerij het – door hen uit privé-bezit te IJmuiden aangekochte – binnenwerk van een kabinetorgel geplaatst in een eenvoudige omtimmering. De aanleg van het binnenwerk van dit kabinetorgel duidde op de orgelmaker J.S.Strümphler (1736–1807) gelet op de overeenkomsten met andere kabinetorgels van deze bouwer en zou dateren uit (meest waarschijnlijk) 1780. De Lutheranen hadden eind 90-er jaren de plannen het kabinetorgel te restaureren en mogelijk in een oud kabinet in te laten bouwen en het daarna te doen functioneren als koororgel. Achter het oude front zou eventueel een groter passend binnenwerk worden geplaatst, zodat dit als hoofdorgel zou kunnen functioneren. Jan Jongepier bracht inzake het kabinetorgel in 1999 een rapport uit. In die periode zijn echter verdere plannen niet verwezenlijkt.

Bij de vorming van de Protestantse Kerken in Nederland (PKN) is de Lutherse Gemeente in 2004 opgegaan in de Protestantse Gemeente van ’s-Hertogenbosch. De voormalige Lutherse Kerk werd overgedragen aan het Monumentenfonds Brabant, het binnenwerk van het kabinetorgel werd opgeslagen. In 2010 zijn ook de eigendomsrechten van het binnenwerk van het orgel overgedragen en kon de Protestantse Gemeente overgaan tot de opdracht tot restauratie van dit orgel. Onder advies van Cees van der Poel werd de restauratie in 2013/2014 uitgevoerd door Hans van Rossum te Wijk en Aalburg. Deze beschikte over een kabinetkast welke uitermate geschikt was om het kabinetorgel ook de uiterlijke glans te hergeven.

Bijzonder is dat veel van het binnenwerk origineel bewaard gebleven was, maar dat de staat veel te wensen overliet. Van het houten pijpwerk was veel gespijkerd, de lade viel bijna uiteen, de klaviatuur was in slechte staat en de omlijsting van het manuaal was verdwenen. Ook was de originele pijpenplank niet meer aanwezig. Hoewel er in de loop van de tijd aan de klank is gewerkt, blijken de spraakstukken globaal niet zozeer aangetast als eerder aangenomen. Ondanks de deplorabele aanblik die het binnenwerk voor restauratie toonde, is het vrijwel onveranderd bewaard gebleven. Het Strümphler-orgel in de Grote Kerk van Naarden heeft voor ontbrekende delen model gestaan. 

De ingebruikname van dit kabinetorgel was op zaterdag 31 mei 2014. Hans van Rossum droeg het orgel over en lichtte het orgel toe aan de hand van de ontwikkeling van het pijporgel in het algemeen en die van het kabinetorgel in het bijzonder.
Bij de ingebruikname werd het orgel o.a. bespeeld door Cees van der Poel (adviseur), Jacques van den Dool (voormalig organist Grote Kerk) en Jamie de Goei (de huidige organist van de Grote Kerk). Op YouTube zijn de door Jamie de Goei gespeelde werken te beluisteren. Klik hier.

De dispositie

Manuaal (C-d³)

Holpijp 8′ Prestant D 8′ Violon D 8′ Prestant 4′ Fluit B/D 4′  Octaaf B/D 2′ Nagthorn B 2′ Tremulant

Organisten 

Jamie de Goei is sinds 1 juni 2012 organist van de Grote Kerk.

Jacques van den Dool was van 1966 tot 2012 cantor-organist van de Grote Kerk der Hervormden te ‘s-Hertogenbosch.

Concerten 2023

Alle onderstaande concerten aanvang 17:00 uur.
Tenzij anders vermeld.
Orgelconcerten toegang € 10,-
Evensongs gratis toegang met vrije gift.
Meer info: www.batzorgel.nl

Orgelconcerten op zaterdagmiddag

24 juni
Studenten HKU

8 juli
Jamie de Goei

29 juli
André Knevel

19 augustus
Margreeth C. de Jong

2 september
Jamie de Goei
Op het programma dat als thema “Music for the Millions” heeft, staan onder meer de bekende Toccata und Fuge in d-moll, de dansante Fuga Gigue van J.S. Bach, de marciale prelude in G van Rachmaninoff in een bewerking van Reitze Smits, het verstilde Prière à Notre-Dame van L. Boëllman en de Toccata van Th. Dubois.

23 september
Pieter van Dijk

Evensongs

13 mei
Martinuscantorij Zwaag o.l.v. Bas Halsema;
Edwin Hinfelaar, orgel

9 september
Roden Girl Choristers o.l.v. Sonja de Vries;
Sietze de Vries, orgel

21 oktober
Vocaal Theologen Ensemble o.l.v. Hanna Rijken;
Sebastiaan ’t Hart, orgel

Muziek

Uitleg door Jamie de Goei over het Bätz-orgel , opbouw, registers en het stemmen van tongwerk. gevolgd door uitvoering van J.S. Bach, Triosonate BWV 529.

Meer opnamen:
Het kabinetorgel op YouTube bij de ingebruikname op 31 mei 2014 bespeeld door Jamie de Goei:
Fantasie in d-moll (KV 397) – W.A. Mozart
Arioso con Variazioni (Wq 118:4) – C.P.E. Bach

Cd’s waarop Jamie de Goei de beide orgels van de Grote Kerk bespeeld zijn te bestellen via zijn website.  

De kerk

In de beginperiode van de stad stond op deze plaats het eerste Grootziekengasthuis. Na verhuizing van het gasthuis werd in 1523 de gasthuiskapel vervangen door een nieuwe kapel: de St. Annakapel. Van 1610 tot 1819 deed deze kapel dienst als Waalse kerk. Na de teruggave van de St.Janskathedraal aan de katholieken in 1811, gebruikte de hervormde gemeente deze Annakapel als kerk. In 1819 werd de Annakapel gesloopd om plaats te maken voor de huidige kerk, die in 1820-1821 gebouwd is in neo-classicistische stijl met een kruisvorm. Kenmerkend zijn de grote halve boog ramen die een fraaie lichtinval geven. De preekstoel, de orgelzolder en de tribune zijnuit 1821, het orgel is van 1831. De kerk wordt nu door de gezamenlijke protestantse geloofsgemeenschappen gebruikt.   

Info

Tekst en fotografie kabinetorgel: Wim van der Ros, 2014.