Oirschot – Sint-Petrusbasiliek

Orgelhistorie Smits-orgel Organist Concerten Muziek Kerk Stichting Info

Markt
5688 AJ Oirschot
Locatie op Google Maps

Orgelhistorie

Sinds 1648 was de Pieterskerk in gebruik bij de Hervormde eredienst. Er bevond zich toen al een orgel in de kerk, dat in 1634 was gebouwd. Het raakte erg in verval, en op 29 juni 1763 werd een contract gesloten met Paulus van Eijsdonck voor de bouw van een nieuw orgel.

Paulus van Eijsdonck-Orgel (1765)

Paulus van Eijsdonck bouwde dat samen met zijn zoon Leonard bouwde. Het is op 3 maart 1765 in gebruik genomen met een bespeling door Nicolas Houbré uit ‘s-Hertogenbosch. 
De dispositie van dit mechanische sleeplade-orgel was:
Manuaal (C-d”’): 
Prestant 8′
Bourdon 8′
Octaaf 4′
Fluit 4′
Quintfluit 3′ B/D
Super-Octaaf 2′
Cornet III st
Mixtuur III st
Tertiaan B/D
Trompet 8′ B/D
Tremulant

Het orgel bleek niet zo best te zijn, zodat vele reparaties nodig waren. De orgelbouwer Jan Michael Müller uit Dordrecht werkte er aan in 1780, en onderhield het van 1782 tot 1785. Hij vernieuwde veel onderdelen. Toen de katholieken de kerk in 1798 terugkregen, besloot men het veel te kleine orgel te vervangen. Nadat in 1806 een orgel was aangekocht uit de Minderbroederskerk te Maastricht, werd het oude verkocht aan Wilhelmus Walther Ruijs, pastoor van Huisseling.

Orgel 1806

Dit orgel van een onbekende bouwer werd in 1807 in gebruik genomen, en was overgeplaatst door Joannes Beerens. Bij de overplaatsing wijzigde Beerens een register van het Hoofdwerk in een Vox Humana 8′. In april 1861 en maart 1862 breidde Matthieu van Dinther het orgel uit met een vrij pedaal, en wijzigde hij de dispositie:

HoofdwerkRugwerk 
Bourdon 16′
Prestant 8′
Bourdon 8′
Octaaf 4′
Fluit 4′
Quint 3′
Octaaf 2′
Picolo 2′
Mixtuur III st
Cornet
Trompet 8′ B/D
Bourdon 8′
Prestant 8′ D
Viola 8′
Gemshoorn 8′
Prestant 4′
Fluit 4′
Quint 3′
Octaaf 2′
Flageolet 1′
Sexquialter B/D
Mixtuur IV st
BovenwerkPedaal
Bourdon 8′
Dwarsfluit 4′
Salicionaal 4′
Fluit 4′
Vox Humana 8′
Tremulant





Subbas 16′
Open Fluit 8′
Octaaf 4′
Bazuin 16′







Op 13 december 1904 stortte de toren van de kerk in, waardoor het orgel zeer ernstig beschadigd raakte. Het werd niet gerepareerd, maar in 1920 opgeruimd.
De zuilen van de ingestorte orgeltribune zijn terecht gekomen in:

Kapel van de Heilige Eik, Beerze
Deze kapel is een bedevaartsoord ten westen van Oirschot in het dal van de Beerze, ten noorden van landgoed Baest. Een legende uit 1610 luidt dat een paar herders ’twee eeuwen voordien’ een Mariabeeldje op de oever van de Beerze vonden en dit in een eik plaatsten, waarna ze in aanbidding neervielen. Bewoners van Middelbeers namen het beeld mee en plaatsten het in hun kerk, maar de volgende ochtend was het beeld weer op de oorspronkelijke plaats aanwezig. De inwoners van Oirschot kwamen om het beeld te vereren, en er waren wonderbaarlijke genezingen. Jaarlijks werd een bedevaart georganiseerd naar het miraculeuze beeldje bij de Heilige Eik. Later werd daar een houten kapelletje neergezet, dat eind 16de eeuw werd verwoest. Het beeld werd echter in veiligheid gebracht, eerst in de Sint-Petruskerk te Oirschot en later in ‘s-Hertogenbosch. Toch bleven de mensen deze plaats bezoeken. Eerst werd een klein gebouwtje neergezet en in 1606 een grotere. Dit is in 1649 op last van de Staten-Generaal afgebroken, waarbij ook de heilige eik werd omgehakt. Nog altijd echter kon men door het bidden van drij Pater nosters en drij Ave Maria voor dit beelt een aflaet van veertig daegh bekomen. In 1854 werd de huidige kapel gebouwd op de fundamenten van de oude.
Toen de toren van de Oirschotse Pieterskerk in 1904 gedeeltelijk instortte heeft men de vier zuiltjes die de orgeltribune ondersteunden in 1907 toegevoegd aan de gevel van de kapel van de Heilige Eik.

Het originele oude Maria-beeld bevindt zich als Troosteres der Bedroefden nu in de Sint-Petrusbasiliek. Toch trekt de Kapel van de Heilige Eik veel meer bezoekers dan het originele beeld, tot wel 250.000 per jaar.

Caecilia-orgel (1920)

Er werd in 1920 een pneumatisch instrument uit de Oostenrijkse kerkorgelfabriek Caecilia gekocht.

Op 2 oktober 1944 werd de kerk tijdens de bevrijding van Oirschot in brand geschoten door de geallieerden, waardoor het dak en de toren instortten en het grootste deel van het interieur, waaronder het orgel verbrandde.
Er zijn verder geen gegevens van bekend.

Vermeulen-orgel (1953)

In de jaren 1945-1952 werd de kerk herbouwd. In 1953 bouwde de firma Vermeulen uit Weert een drieklaviers orgel met electro-pneumatische tractuur voor de monumentale Sint Pieterskerk. Het pijpwerk kreeg een open opstelling. Adviseur bij de bouw was dr. W. Kerssemakers. Op 19 juli 1953 is het orgel in gewijd. Tijdens het officiële gedeelte werd het orgel bespeeld door dhr. A. van Oosterhout. Daarna gaf Hub. Houët een concert.
Toen men in Oirschot het historische Smits-orgel uit de Bossche Sint-Pieterskerk kon overnemen, werd het Vermeulen-orgel verkocht aan de Johanneskerk in Veghel-Zuid. Deze kerk is gebouwd als gymzaal, maar heeft die functie nooit gekregen. De pastoor van de parochie ontwierp een opstelling in een hoek van het gebouw, waarna het Vermeulen-orgel daar grotendeels door vrijwilligers is opgebouwd:

Na een laatste viering op 12 februari 2017 is de Johanneskerk gesloten. De bestemming van het gebouw is niet bekend, het wordt nu tijdelijk bewoond. Het orgel staat nog in de voormalige kerkzaal.

Smits-orgel (1846)

Het orgel dateert van eind 1846 of begin 1847. Het werd ontworpen voor de nieuwe monumentale Sint-Pieterskerk te ‘s-Hertogenbosch, gebouwd in de jaren 1842-1843 in classicistische stijl. De schenker was een broer van de deken van Boxtel, voor wiens kerk Franciscus Cornelius Smits uit Reek zojuist een fraai orgel had gemaakt. Het lag voor de hand dat dezelfde orgelmaker de opdracht kreeg voor het nieuwe orgel. Smits ontwierp een orgel “naar het model van het orgel in de St. Jan”, waarbij de dispositie tot de uiteindelijke oplevering nog de nodige veranderingen en uitbreidingen onderging. De aanneemsom bedroeg fl. 15.420,- voor het orgel en ongeveer fl. 7000,- voor de orgelkas. In de zomer van 1843 begon men aan het bouwen en eind 1846 of begin 1847 vond de oplevering plaats. 
Ofschoon het hoofdorgel in de Sint-Janskathedraal model heeft gestaan voor dit Smits-orgel, geven de andere verhoudingen en afmetingen een eigen gezicht aan dit orgel. Een eigenaardigheid van dit orgel is de opstelling van de windladen van Hoofdwerk, Bovenwerk en Pedaal, loodrecht op het front, waardoor er een grote diepte van de orgelkast ontstond.

De verhoudingen van het orgel passen fraai in de basiliek waar het nu staat; de bekroning komt mooi tot zijn recht door de hoge ruimte. De klank is romantisch, rond en warm; introverte prestanten en fluiten met een volle klank; karakteristieke, felle tongwerken en fraaie soloregisters. Een gaaf monument van de orgelbouwkunst van F.C. Smits. Het heeft drie manualen, met 12, 12 en 11 stemmen en een vrij pedaal met 10 stemmen, tezamen 2960 pijpen, waarvan 209 in het front.

Restauratie 1900
In 1900 voerden de orgelmakers Maarschalkerweerd te Utrecht en Franssen te Roermond een omvangrijke restauratie uit. Hierbij werd de oude kamertoonhoogte, een halve toon lager dan de huidige, omgezet in de toonhoogte van Parijs 1858 (a’ 435 trillingen per seconde). Om dit te bereiken werden de pijpen ingekort en de tongwerken afgesneden. 

Overplaatsing en restauratie 1972
Op 1 januari 1972 werd de Sint-Pieterskerk te ‘s-Hertogenbosch gesloten. Na overleg met verschillende instanties werd besloten het orgel te plaatsen in de Sint-Petruskerk te Oirschot, omdat alleen deze kerk voldoende hoogte, breedte en diepte had om dit enorme orgel te herbergen. 
In 1976 werd begonnen met de uitvoerige restauratie door Verschueren. Het pijpwerk werd weer op de oude toonhoogte gebracht; gestolen pijpen werden vervangen door nieuwe; alle verdwenen of gestolen ornamenten werden opnieuw gebeeldhouwd. Er werden nieuwe manualen vervaardigd en het oude pedaalklavier werd hersteld. De tractuur werd weer in zijn oude mechanische staat hersteld. De frontpijpen werden voorzien van bladtin en bladgoud. 

Restauratie 2000
In 2000 is weer een grote restauratie uitgevoerd met als hoofdpunten: het terugleggen van de kernen van grote pijpen en het verwijderen van oxidatie in een aantal pijpen van tongwerken.

Restauratie 2022/2023
Het verzakken van kernen in veel grote labiaalpijpen blijkt weer een terugkerend euvel te zijn. Deze pijpen spreken niet meer direct en op de juiste toonhoogte aan; ook de intonatie lijdt eronder. Nog erger is de oxidatie van koppen van veel pijpen in de tongwerken. De oxidatie beïnvloedt de werking van de tong en is soms zo sterk dat de pijp niet meer gedemonteerd kan worden.
Het verhelpen van deze problemen moet gebeuren in een volgende grote restauratie. Hopelijk zullen de toe te passen technieken de oxidatie en het doorzakken van kernen voor heel lange tijd kunnen voorkomen.


Dispositie

Hoofdwerk
C-f3 
Rugwerk
C-f3 
Bourdon 16’ 
Prestant 8’ 
Holpijp 8’ 
Prestant 4’ 
Fluit 4’ 
Quint bas 3’ 
Octaaf 2’ 
Mixtuur IV st 2’ 
Cornet III st D
Trompet 16’ 
Trompet 8’ 
Harmonica 8’
Bourdon 16’ 
Prestant 8’ 
Roerfluit 8’ 
Fluittravers 8’ D 
Prestant 4’ 
Fluit 4’ B/D
Octaaf 2’ 
Flageolet 1’ 
Mixtuur II st 1’ 
Trompet 8’ 
Dulciaan 8’ 

Bovenwerk
C-f3 
Pedaal
Prestant 8’ 
Holpijp 8’ 
Viola di Gamba 8’ 
Prestant 4’ 
Gernshoorn 4’ 
Blokfluit 2’ 
Sesquialter II st 
Carillon III st D
Kromhoorn 8’ 
Ophikleid 8’ B
Oboe 8’ D
VoxHumana 8’ 
Prestant 16’ 
Subbas 16’ 
Octaaf 8’ 
Fluit 8’ 
Prestant 4’ 
Mixtuur V st 
Bazuin 16’ 
Trompet 8’ 
Serpent 8’ 
Klairon 4’ 


Koppelingen:
2 manuaalkoppels (bas/disc.)
3 pedaalkoppels
3 tremulanten 



In het Rugwerk de Flageolet 1’ (met openfluit-mensuur) en de Dulciaan 8’ met eiken bekers, vierkant met afgeschuinde hoeken, discant ronde geboorde bekers.

In het bovenwerk: Viola di Gamba 8’ van tin, Blokfluit 2’ met wijde mensuur, ooen cylindrisch, de Sesquialter 2 St. C: 2 2/3-1 3/5’ (Fluitmensuur), de Carillon 3 st. disc. c’: 4-1 3/5-1’ (Prestantmensuur), de Ophikleid 8’ is een doorslaand tongwerk en de Oboe 8’ een opslaand tongwerk.

In het hoofdwerk een Cornet 3 St. disc. c’: 8’-4’-2 2/3’ en de Harmonica 8’, ’n doorslaand tongwerk met halve bekerlengte, open trechtervormige bekers.

Pedaal: de Mixtuur 5 st. 2’ C:2’-1 1/3-1’- 2/3-1/2’ (niet repeterend) en de Serpent 8’, een doorslaand tongwerk.

Organist

Organist van de basiliek is Gerard Hafkenscheid.

Concerten

Toegang tot de orgelconcerten is gratis.
Aanvang om 15:00 uur.
 

Zondag 28 augustus 2022
Thed van den Aker (Boxtel), orgel. 
Bloemlezing uit “Dritter Theil der Clavier Übung, bestehend in verschiedenen  Vorspielen über die Catechismus- und andere Gesaenge, vor die Orgel” van Johann Sebastian Bach.

Zondag 9 oktober 2022
Geannuleerd
Tannie van Loon (Aalst), orgel. 

Orgelbespelingen 

De orgelbespelingen worden gegeven van 14:30 tot 15:00 uur. 
Toegang tot de orgelbespelingen is gratis.


Zaterdag 2 juli 2022
Tannie van Loon (Aalst), orgel. 

Zaterdag 23 juli 2022
Tannie van Loon (Aalst), orgel. 

Zaterdag 6 augustus 2022
Gerard Hafkenscheid, orgel

Zaterdag 10 september 2022
Gerard Hafkenscheid, orgel

Muziek

Muziekfragmenten gespeeld door organist Gerard Hafkenscheid:

Dandrieu: O Filii et Filae
Vierne: Sur le Rhin

YouTube

Gespeeld door Willem Hörmann:

Stichting kerkconcerten St. Pieter Oirschot 

Secretariaat:
G. Hafkenscheid
Ericalaan 26
5582 CA Waalre
040 2214916
E-mail: Gerard@hafkenscheid.eu

Deze organisatie is vertegenwoordigd bij of lid van de Brabantse Orgelfederatie.

De kerk

De Sint-Petrusbasiliek is de centrale kerk van Oirschot, gewijd aan de Heilige Petrus. Het is niet de oudste kerk hier, dat was de Mariakerk op het Vrijthof die ook nog bestaat. Deze Mariakerk, die kapittelkerk was, werd te klein maar kon niet worden uitgebreid. 
Daarom werd in 1268 een nieuwe kerk gebouwd, de Sint-Petruskerk. Dit werd de nieuwe kapittelkerk. Deze brandde echter in 1462 af, waarbij veel kostbare documenten en kunstvoorwerpen verloren gingen. Hierna ging men voortvarend aan het werk met de opbouw van de nieuwe kerk, maar er was regelmatig geldgebrek. De kerk kwam pas in 1515 gereed. 
De Sint-Petrusbasiliek is een van de grotere nog bestaande gotische dorpskerken in Noord-Brabant. Ze is opgetrokken in baksteen met tufstenen speklagen die de kerk een markant uiterlijk geven. De kerk is een voorbeeld van Kempense gotiek. Het is een driebeukige kruiskerk met kooromgang en straalkapellen. Er is een stergewelf over de kruising, en er zijn kruisgewelven over de andere onderdelen.  

In de middeleeuwen was het gebruikelijk om huizen tegen de kerk aan te bouwen. In 1566 was er een grote brand in Oirschot en daarbij brandde ook een deel van deze huizen af. Op last van koning Filips II mochten deze niet worden herbouwd, vanwege de veiligheid. In 1623 brandden de overige huizen af en ook deze mochten niet meer opnieuw opgebouwd worden. Sinds die tijd ligt de kerk weer vrij. De hoge spits op de kerk werd in 1627 vernield door een blikseminslag, en sindsdien is de toren stomp. 



Van 1648-1799 was de kerk Protestants, en de katholieken hadden sinds 1672 een schuurkerk aan de Nieuwstraat. Toen de katholieken hun kerk weer terugkregen, bleef de toren in handen van de gemeente. De verwaarloosde kerk werd voorzien van nieuw interieur en in 1887 gerestaureerd. De tufstenen zijn tijdens de restauratie van 1887 deels vervangen door natuurstenen met ingehakte voegen ter grootte van de oorspronkelijke stenen. De toren stortte in 1904 gedeeltelijk in. Daarop kreeg de parochie de toren terug, en via een geldinzameling kon deze de toren herstellen. Op 2 oktober 1944, tijdens de bevrijding, werd de kerk door de geallieerden beschoten. Hierdoor stortten dak en toren in en ging een groot deel van het interieur verloren. Het herstel duurde van 1945-1952. 
In 1962 werd de noodkap op de toren hersteld in de situatie van na 1627, en in 1966 werd de kerk geklasseerd als rijksmonument.
In april 2009 is begonnen met het restaureren van de Sint-Petruskerk.

Aan de Petruskerk is door de Romeinse Congregatie voor de Goddelijke Eredienst op 18 februari 2013 de eretitel van ‘basiliek’ toegekend. De verheffing tot basiliek door bisschop Hurkmans was op 23 juni 2013.





Info

Op deze website vindt u alle informatie over de geloofsgemeenschap rondom de Sint-Petrusbasiliek in Oirschot.
De Stichting Behoud Sint-Pieter Oirschot is een fonds dat geld inzamelt voor de restauratie, het behoud en de verbetering van de Sint-Petrusbasiliek oftewel de Sint-Pieter in Oirschot.
De Sint-Petrusbasiliek in Oirschot maakt deel uit van de parochie Sint-Odulphus van Brabant. Dit is de website.

Laatste actualisatie 12 maart 2024 RS