Bergen op Zoom – Sint-Gertrudiskerk

Ibach-orgel Rogier-orgel Vlaams orgel Kistorgels Organist Concerten Muziek Kerk Orgelkring Info

Grote Markt 10 
4611 NR Bergen op Zoom
(ingang aan de Kerkstraat)
Locatie op Google Maps

Het Ibach-orgel (1863/64)

Het Ibach-hoofdorgel

Geschiedenis 

Het Ibach-orgel in de Sint-Gertrudiskerk in Bergen op Zoom werd in januari 1864 opgeleverd voor de kerk van de H. Maagd Maria ten Hemelopneming aan de Grote Markt in Bergen op Zoom. De Duitse orgelbouwer Gebr.C.Rud. en Richard Ibach (thans Wuppertal, D.) leverde het klinkende gedeelte van het instrument. Op 27 januari 1864 werd het instrument ingewijd nadat het was goedgekeurd door de organisten Friedrich Lux uit Mainz en Alphonse Mailly uit Brussel. Het was een groot orgel, met 41 registers, verdeeld over drie manualen en vrij pedaal en het beschikte over een mechanische tractuur. De Brusselse architect architect Em.A.J. Cels was de ontwerper van het monumentale orgelfront, waarvoor het houtsnijwerk in mahonie- en eikenhout werd uitgevoerd door het Turnhoutse atelier van Hendrik Peeters-Divoort. In 1914/1915 werd het orgel“met een o zo handige losse speeltafel met zicht op het priesterkoor en nog eens praktisch te registeren ook” door de firma Vermeulen uit Weert omgebouwd tot een kleiner pneumatisch orgel van 25 registers. De overblijvende twee manualen en pedaal bevatten wel veel van het oude pijpwerk. De zwelkast verdween en de dispositie werd gewijzigd. 
In de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw was een barok klankidioom erg gewild en weer onderging de dispositie een verandering in die richting. Gelukkig werd ook nu veel oud pijpwerk hergebruikt. Vervolgens werd het orgel in 1988 integraal overgebracht naar de eveneens aan de Grote Markt van Bergen op Zoom gelegen middeleeuwse Gertrudiskerk, waarvan de restauratie was voltooid en die voor de katholieke eredienst in gebruik was genomen. De tegenovergelegen oude Waterstaatskerk van de H. Maagd Maria werd met respect voor heel veel historische elementen smaakvol tot stadsschouwburg verbouwd en ingericht. De overplaatsing en beperkte restauratie werd uitgevoerd door de firma J.J. Elbertse & Zn. (Soest).
Op 10 april 1988 kon het instrument opnieuw worden ingezegend en ingespeeld. 

Restauratieplan 

Na de verhuizing naar de Sint-Gertrudiskerk werd evenwel steeds duidelijker dat het onderhoud van de pneumatische delen van het orgel en de elektrische windvoorziening, meer dan driekwart eeuw oud, steeds duurder werd. Na twee ingrijpende veranderingen in de twintigste eeuw was er bovendien van het oorspronkelijke karakter van het orgel weinig of niets meer over. Intensief gebruik van het orgel in liturgie en concert vroegen steeds meer om restauratie. Al in 1997 constateerde orgeladviseur Jan Jongepier dat het van bovennationaal belang zou zijn te proberen het Ibach-orgel zoveel mogelijk in de oorspronkelijke gedaante te hestellen. Hiermee werd duidelijk dat niet alleen de gebruikswaarde aan de orde was, maar ook de cultuurhistorische waarde van dit unieke instrument. In 2001 maakte Jongepier een restauratieplan en het jaar daarop werd aan Verschueren Orgelbouw Heythuysen BV de opdracht verleend om te zijner tijd, als er voldoende geld bijeen gebracht was, de restauratie uit te voeren. De totale restauratiekosten werden begroot op ruim € 900.000,–. De Stichting Restauratie Ibach-orgel Bergen op Zoom werd opgericht en een Comité van Aanbeveling, bestaande uit Nederlandse, Belgische en Duitse personen uit de culturele, kerkelijke en politieke wereld ondersteunde de stichting van harte. 
Na de orgelkas, al jaren een rijksmonument, werden in 2003 ook van het instrument zelf alle oorspronkelijke delen (o.a. –delen van– 21 originele registers, ongeveer 1000 pijpen; stellingwerk; oude windkanalen en balgen) tot beschermd monument verklaard.

Orgelrestauratie 2009/2011

De restauratie van het orgel, een rijksmonument, naar het oorspronkelijke concept van Ibach uit 1864 is sinds februari 2009 in uitvoering geweest. Onder advies van Jan Jongepier en Rogér van Dijk verrichtte Verschueren uit Heythuysen het werk. De totale restauratie werd begroot op circa 1 miljoen euro.
Een comité van aanbeveling en de vrienden van het Ibach orgel hielpen mee om de financiering van deze ambitieuze restauratie te realiseren.

Jan Jongepier, adviseur : “..een instrument van vorstelijke allure en uniek voor Europa”
Jos van Immerseel, lid comité van aanbeveling : “de restauratie van het Ibach orgel komt mij voor als een boeiend avontuur” 
Rolf Ibach, directeur Rud. Ibach Soh & Co.KG. : “.. mit der Instandsetzung wird auch ein wichtiger Teil der Geschichte unseren Firma bewahrt” 

Tijdens het concert op zondag 11 januari 2009 werd met een ludiek programma afscheid genomen van het Ibach-orgel. Het instrument is direct daarna ontmanteld en naar de orgelmakerij van Verschueren in Heythuysen vervoerd. Alleen het houtwerk van de kas bleef in Bergen op Zoom achter en is ter plaatse gerestaureerd. De ‘Vrienden van het Ibach-orgel’ droegen sinds november 2003 bij om de restauratie mogelijk te maken. Bij de ondertekening van de aanbestedingscontract kon voorzitter Koert Damveld de aanwezigen meedelen dat het orgel bij de oplevering in januari 1864 opus 111 was in de serie orgels die Ibach tot dat moment gebouwd had. En, hoe toevallig, het orgel in het oeuvre van Verschueren opus 1.111 is!

Een inspeelperiode begon op donderdag 17 maart 2011, de feestdag van Sint Gertrudis, gevolgd door een plechtige eucharistieviering op zondag 20 maart, met medewerking van Hortus Musicus Religiousus en van emeritus bisschop mgr. Ernst, die het orgel inzegende.
Op zaterdag 3 september 2011 vond de officiële oplevering plaats na een periode van klankafwerking en voorbereiden van een monografie en cd-opname. Het was tevens een presentatieconcert met 1e uitvoering van ‘Spatium’, een meerdelig orgelwerk, van Daan Manneke, zelf jaren geleden organist op het Ibach-orgel.
Hieronder enkele afbeeldingen van het vernieuwde orgel: de hoofdwerklade vóór het plaatsen van de Trompet, verlengd hout pijpwerk, mechanieken en luchtkanelen, de opvallende fraai gesneden rugleuning van de orgelbank en als laatste de met houten spieen afgesloten windlade van het hoofdwerk.

Ibach-orgel dispositie (2011)

Koppelingen: I+II, II+III, P+I
Afsluitingen I, II, III, P
Afsluiting tongwerken pedaal.
Crescendo manuaal III
Balgschel.
Ventil
Tractuur mechanische sleeplade. 
Toonhoogte a’= ruim 440 Hz. 
Temperatuur evenredig zwevend. 
2417 sprekende pijpen en enkele tientallen niet sprekende pijpen in het front.

Het Cornelis Rogier-orgel (1857)

Voor de Lutherse Kerk van Bergen op Zoom kocht men in 1827 het orgel van de Waalse kerk in deze stad. Toen het orgel slecht werd kocht men een nieuw instrument bij de plaatselijke firma Rogier, mede op advies van de orgelmaker Willem Hendrik Kam. Dit werd op zondag 14 juni 1863 gewijd, waarbij het bespeeld werd door dhr. P. Pouwels. Het orgel was al op 3 december 1857 voltooid, maar het had al een aantal jaren in de werkplaats gestaan. In 1939 het in de nieuwgebouwde kerk geplaatst. Omdat men het oorspronkelijk wilde vervangen was er geen ruimte gereserveerd. Om het orgel toch te kunnen plaatsen werd een deel van het plafond verhoogd. Het resultaat hiervan is dat een deel van het front niet aan het oog is onttrokken. De originele beelden werden verwijderd. Verder is er niets aan het orgel gewijzigd. 
In 1980/1981 is het instrument gerestaureerd door A.H. de Graaf uit Leusden onder advies van Klaas Bolt. De kerk is enige tijd ook in gebruik geweest als Gereformeerde Kerk op Grond van Artikel 31 (Vrijgemaakt). In 2009 is het kerkgebouw gesloten voor de eredienst. Het is verkocht aan de Regionale Scholengemeenschap ’t Rijks. Het orgel is aan de gemeente Bergen op Zoom geschonken. Dit rijksmonumentaal erfgoed is ten behoeve van diensten voor concerten en met betrekking tot educatie in bruikleen gegeven aan de Stichting Nationaal Kerkmuziekcentrum, die zich beijvert voor kwaliteit en diversiteit van de kerkmuziek in de liturgie en bij concerten in de Gertrudiskerk. Het is in juli 2009 gedemonteerd door de firma Elbertse en na een restauratie in de Sint Gertrudiskerk geplaatst. 
De feestelijke inspeling van het Rogier-orgel was op zondagmiddag 14 maart 2010 door Janno den Engelsman, organist-titularis van de Gertrudiskerk, door Marcel van Westen, kerkmusicus van de LieveVrouweparochie, en door Piet van Kalmthout (achter-achter-achterkleinzoon van de orgelbouwer), organist van de Nijmeegse studentenkerk.

De Gemeente Bergen op Zoom maakte in belangrijke mate de overplaatsing financieel mogelijk. Daarnaast eveneens:
-Evangelisch Lutherse Gemeente van Bergen op Zoom
-Bisdom van Breda
-Rijksscholengemeenschap Bergen op Zoom
-nazaten van de orgelbouwer Rogier

Op 1 oktober 2021 bezocht de orgelwetenschapper Frans Jespers het Rogier-orgel. Met een tweetal uitvoerige artikelen (waarvoor het boekwerkje “Twaalf ambachten, één familie” het uitgangspunt vormt) gaat hij voor het tijdschrift ‘Het Orgel’ dieper in op het orgel-oeuvre van Rogier. Het eerste artikel verscheen in de aflevering van maart 2021.

Dispositie Cornelis Rogier-orgel 

Manuaal C-f”’	Pedaal C-h
Bourdon 16′ D Praestant 8′ D/B Holpijp 8′  Praestant 4′ D/B Fluit 4′ Quintfluit 2 2/3′ Octaaf 2′ Fluit 2′ Trompet 8′ D/B	Aangehangen

Tractuur mechanische sleeplade. 
Toonhoogte a’ = 430 Hz. 
Temperatuur evenredig zwevend. 
Ventiel. 
Deling B/D bij h/c’.
Windvoorziening magazijnbalg met twee schepbalgen (1858).
460 sprekende pijpen en enkele niet sprekende in het front.

Het Vlaamse koororgel (+/- 1715/1725)

De maker van dit oudste orgel in Bergen op Zoom is onbekend, maar het is van Vlaamse oorsprong. Het stond tot 1968 in de Sint-Apolloniakerk te Achterbos bij Antwerpen. Verschueren kocht het toen op bij de levering van een nieuw orgel daar. Het werd in 1969 door hen gerestaureerd en in de Heilige Maagd geplaatst als koororgel voor de koorbegeleiding. Daarbij werd het handklavier vervangen door een manuaal van een Witte-orgel uit 1882. In 1987 werd het in de Gertrudis geplaatst waar het door Elbertse op de ruimte werrd geintoneerd.
Het heeft een zeer compacte ladeconstructie van 100 x 60 cm waarop 556 pijpen staan. Driekwart van het pijpwerk is oud. De frontpijpen en de rest is later gemaakt van oud orgelmetaal op basis van oude mensuren. De dispositie is in de loop der tijd gewijzigd. Het aangehangen pedaal is waarschijnlijk eind 18e eeuw toegevoegd. 
Afgaand op enkele stijlmotieven van de uitwerking van de orgelkas zou het orgel toegeschreven kunnen worden aan Louis II Delhaye (Looyenga,in ‘De Toom’, 2005). Maar inmiddels zijn er nieuwe inzichten dat het hier gaat om een instrument van zijn vader: Louis I Delhaye. Het orgel is vanwege een noodzakelijke restauratie bekeken door Johan Zoutendijk van Verschueren Orgelbouw. Het lijkt erop dat het is gebouwd in de periode 1715-1725 en dus niet rond 1735 zoals eerder gedacht. In ieder geval is het zo dat er in deze kerk weer een orgel van Delhaye staat omdat het hoofdorgel (afgebrand bij de grote kerkbrand in 1972) al in 1771 van de hand van zoon Louis II Delhaye was.

Dispositie Vlaams koororgel

Manuaal C-d”’	Pedaal C-d
Prestant 8′ D Holpijp 8′  Octaaf 4′  Fluit 4′  Octaaf 2′  Quint 1 1/3′ Sifflet 1′ Mixtuur IV 1/2′ Regaal 8′ D/B	Aangehangen

Tractuur mechanische sleeplade. 
Toonhoogte a’= 440 Hz. 
Temperatuur evenredig zwevend. 
577 sprekende pijpen.

Gerrit Klop kistorgel (1987)

Dit kistorgel staat in het koor en werd gebouwd door Gerrit C. Klop uit Garderen (Gld). Het pijpwerk is geheel van hout vervaardigd. Aan de achterzijde van de kast zijn in het ajourwerk de initialen van de bouwer verwerkt. 

Dispositie

Manuaal C-f”’

Holpijp 8′ B/D Roerfluit 4′ B/D Quint 2 2/3′ D Fluit 2′ B/D

Tractuur mechanische sleeplade. 
Toonhoogte a’ = 415 of 440 Hz. 
Temperatuur evenredig zwevend. 
194 sprekende pijpen

Loek van Nes (Avia) kistorgel (1977)

Dit kistorgel staat in de dagkerk. Gebouwd door Avia Orgelbouw naar een ontwerp van Loek van Nes.
Blank eiken kas met twee registers en twee afgeleide transmissie registers. 

Dispositie

Manuaal C-c”’

Holpijp 8′  Fluit 4′ (tr) Prestant 2′ Octaaf 1′ (tr)

Tractuur mechanische sleeplade. 
Toonhoogte a’ = 440 Hz. 
Temperatuur evenredig zwevend. 
122 sprekende pijpen.

Organist

Organist-titularis van de Gertrudiskerk is Janno den Engelsman. 

Concerten 

Voor concerten en vieringen wordt de kerkingang aan de zijde van de Kerkstraat gebruikt.

Zondag 14 januari 2024
Aanvang 16:00 uur
Toegang: € 8.00; Vrienden € 4.00; voor 18-jarigen en jongeren is de toegang vrij
Nieuwjaars Orgelconcert 
Martijn Pieterman en Martijn Prangers, orgel
J.S. Bach, Unico Wilhelm van Wassenaar en Max Reger

Zondag 17 maart 2024
Aanvang 16:00 uur
Toegang: € 8.00; Vrienden € 4.00; voor 18-jarigen en jongeren is de toegang vrij
Petra Veenswijk speelt barokmuziek op het Delhaye-koororgel van Abraham v.d. Kerckhoven (1619-1702). Verder muziek die echt op Ibach past. Gedeeltelijk klinkt er juist vandaag muziek met betrekking tot Passiezondag zoals een “Stabat Mater” van Alexandre Guilmant (1837-1911) en in een bewerking van Sigfrid Karg-Elert (1877-1933) bewerkingen van bekende passiekoralen.

Zaterdag 1 juni 2024
Aanvang 16:00 uur
Toegang: € 8.00; Vrienden € 4.00; voor 18-jarigen en jongeren is de toegang vrij
Ute Gremmel-Geuchen, orgel
Presentatie CD met orgelwerken van J.A. van Eijken

Zaterdag 6 juli 2024
Aanvang 13:15 – 14:00  uur
Toegang vrij, collecte bij de uitgang
Stephan van de Wijgert, orgel

Zaterdag 13 juli 2024
Aanvang 13:15 – 14:00 uur
Toegang vrij, collecte bij de uitgang
Jos Vogel, orgel en Esra Jonckman, blokfluit

Zaterdag 10 augustus 2024
Aanvang 13:15 – 14:00  uur
Toegang vrij, collecte bij de uitgang
Emmanuel van Kerckhoven

Zaterdag 17 augustus 2024
Aanvang 13:15 – 14:00  uur
Toegang vrij, collecte bij de uitgang
Sander van den Houten

Zaterdag 14 september 2024
Orgeldag / Open Monumentendag

Zondag 15 september 2024
Open Monumentendag

Vrijdag 4 – zaterdag 5 – zondag 6 oktober  2024
Ibach-festival 2024
Programma wordt nader bekend gemaakt

Muziek 

Begin 2013 is een cd verschenen waarop Janno den Engelsman het gerestaureerde Ibach-orgel bespeelt. 

– Brahms (Choralvorspiele en Preludium g-moll), 
– Ritter (Sonate no. 1),
– Liszt/Winterberger (Weinen, Klagen, Sorgen, Zagen), 
– Friedrich Lux -hij speelde, samen met Alphonse Mailly, het Ibach-orgel in 1864 in- (Variationen über ein Thema von Händel)
– Bach (Passacaglia in de bewerking van Joh. G. Töpfer)
– Spatium; Omnis spiritus laudet Dominum, 2010 (Daan Manneke); 
deze meerdelige compositie werd voor het eerst bij de inspeling van het gerestaureerde Ibach-orgel in 2011 ten gehore gebracht. Het werk werd door
Manneke in opdracht van de Stichting Restauratie Ibach-orgel geschreven op thema’s van Jacob Obrecht.

De cd is te koop voor € 18,50 bij de orgelconcerten, maar bestelling is ook mogelijk na overmaking van € 21,- (inclusief verpakkings- en verzendkosten) op giro 9620171 t.n.v. van Vrienden van het Ibach-orgel te Bergen op Zoom, onder vermelding van uw postadres!

YouTube video’s

Gespeeld door Willem Hörmann:
Max Reger: Präludium h-moll, aus Neun Stücke op.129 (2:15)

Gespeeld door Reinier Korver:
J.S.Bach: Fuga in Es BWV 552 (10:19)
F. Mendelssohn Bartholdy: Vater unser im Himmelreich (Sonate 6) (17:14)
J.P. Kellner: Was Gott tut das ist wohlgetan (6:30)
J.S. Bach: Ein feste Burg ist unser Gott (BWV 80) door Duo Virtuoso (9:15)
G. Bunk: Kleine partita: Ist Gott für mich (6:02)
Max Reger: Wachet auf, ruft uns die Stimme (6:26)

Gespeeld door Willem van Twillert:
W. van Twillert: Cornet Voluntary in F (26 maart 2021)
J. S. Bach: Fantasia et Fuga (BWV 537) (8:38)
W. van Twillert: ‘Wat ons uitdaagt’, improvisatie en harmonisatie (3:53)
J. S. Bach: H-moll Messe Agnus Dei, Arr. J.B. Litzau (4:34)
en veel meer: zoek zelf verder op YouTube met Willem van Twillert IBACH

Boek over het Ibach-orgel

‘Een magtig Toonwerk’, boek over het Ibach-orgel, inlusief cd
Dit boek van 200 paginas, formaat 17 x 24 cm, bevat de geschiedenis en restauratie (Verschueren Orgelbouw 2011) van het Ibach-orgel in de Gertrudiskerk van Bergen op Zoom. Het is rijk geillustreerd, full colour, door zes scribenten geschreven. Men treft er alle vroegere en huidige orgels in de kerk in woord en beeld in aan. 
Het boek bevat een cd met orgelmuziek, gespeeld op de verschillende huidige orgels van de Gertrudiskerk, op het Ibach-orgel vanvóór de restauratie en op het Delhaye-orgel uit 1771 dat in 1972 verbrandde. 
ISBN/EAN: 978-90-73437-00-5 

Kopen in Bergen op Zoom
Het boek is te koop in de boekhandels ‘Quist’ en ‘Van der Kreek’ voor € 19,50. 
Bestellen per bankoverschrijving 
Het boek is te bestellen door overmaking van € 23,00 (incl. verzendkosten) op rekening 9620171 t.n.v. ‘Vrienden van het Ibach-orgel’ te Bergen op Zoom. Vergeet daarbij uw postadres niet te vermelden! 
Voor verzending buiten Nederland is het over te maken bedrag € 29,50. 

De geschiedenis van de kerk en haar orgels

De Grote of Sint–Gertrudiskerk dateert voornamelijk uit het derde kwart van de 15de eeuw.

Na de Reformatie in Bergen op Zoom in 1580 werd de kerk voor de protestantse eredienst geschikt gemaakt. In 1747 werd de kerk grotendeels verwoest door oorlogsgeweld. Na de wederopbouw werd besloten een nieuw orgel te bestellen bij de Antwerpse orgelmaker Louis II Del Haye (ook wel: Delahaye of Delhaye). In 1752 werd de kerk in gebruik genomen, maar het orgel werd pas opgeleverd op 10 april 1771. Het orgel heeft tot grote tevredenheid gefunctioneerd in de protestantse eredienst totdat de Hervormde Gemeente de kerk in 1966 moest verlaten wegens bouwvalligheid. Op 10 april 1972 werd de Gertrudiskerk wederom vrijwel geheel verwoest door brand, nu tijdens restauratiewerkzaamheden, waarbij ook het Del Haye-orgel geheel verloren ging.

In 1986 is de kerk weer hersteld.

Vrienden van het Ibach-orgel / Gertrudis Cultuurstichting

Secretariaat:
Bredasestraat 7
4611 CE Bergen op Zoom
Bankrekening NL98 INGB 0009620171

Vrienden van het Ibach-orgel steunen de restauratie van het Ibach-orgel met tenminste € 25,- per jaar en genieten reductie op de toegangsprijs van de concerten, ontvangen tweemaal per jaar de Ibach-brief en worden uitgenodigd voor de jaarlijkse Vriendendag.
Bij uw eventuele bijdrage graag uw postadres vermelden. 

Meer info kunt u opvragen onder kerkmuziekcentrum.bergenopzoom[at]gmail.com

Deze organisatie is vertegenwoordigd bij of lid van de Brabantse Orgelfederatie.

Info

Gertrudis Cultuurstichting
Secretariaat:
Cornelis Pronkstraat 26
4624 AC Bergen op Zoom

www.gertrudiscultuurstichting.nl

Laatste aanpassingen mei 2022