Waalwijk – Nederlands Hervormde Kerk aan de Haven

Van Oeckelen-orgel Koororgel Concerten Muziek Kerk Orgelkring Info

Kerk aan de (Gedempte) Haven (bij kruising Grotestraat en Kerkstraat)
Locatie op Google Maps


Het van Oeckelen-orgel (1822)

 

De orgelgeschiedenis

Rond 1660 zou in de kerk een orgel zijn geplaatst door Johan Rijmsmit. Toen Henrich Metzker in 1686 een nieuw orgel bouwde, zal hij vermoedelijk de oude kas van Rijmsmit hebben gebruikt. 

Nieuw orgel van Cornelis van Oeckelen
In 1821 was de situatie van het oude orgel dermate slecht dat het feitelijk onbruikbaar was. Daarop schonken mr. J.P. Scholten en zijn vrouw A.M. Frijlinck in dat jaar de hervormde gemeente te Waalwijk een nieuw orgel. De heer Scholten, advocaat en griffier van het Vredegerecht te Waalwijk, was onder meer voorzitter en initiatiefnemer van het Departement Waalwijk van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen en bekleedde belangrijke functies binnen de kerkgemeenschap aan de haven. Het orgel werd gebouwd door de Bredase orgelmaker Cornelis van Oeckelen. 

Het orgel in Waalwijk werd ontworpen als eenklaviers balustradeorgel met achterkantbespeling. Helaas zijn de originele contracten niet bewaard gebleven, en moeten wij ons baseren op de gegevens uit de Orgelbeschrijvingen van Broekhuyzen. Hij vermeldt o.a. “… heeft 10 stemmen, een handklavier van 4 ½ octaaf, aangehangen pedaal en drie blaasbalgen, lang 7 en breed 4 vt, gevende dertig graden winds.”
Zie de dispositie van 1821 in het kader.

Latere restauraties
Het orgel, dat boven het klavier het jaartal 1822 draagt, wordt op 30 mei 1823 in gebruik genomen.
Voor zover bekend worden er ca. vijftig jaar later in 1875 herstelwerkzaamheden aan het orgel uitgevoerd door J.A. Naber, negen jaar later volgt herstel door C. Loret. In 1906 en 1909 werkt G.J. van Dungen uit Amsterdam aan het orgel. Hij vervangt daarbij de Quint, Mixtuur en de Flute travers door een Salicionaal 8 v, Gamba 8 vt en een Cornet 4 st. discant, alles fabriekspijpwerk. Tevens verhoogt hij de toonhoogte een halve toon. 
Een reeds lang geplande restauratie van de kerk kon eindelijk aan het begin van de Tweede Wereldoorlog ter hand worden genomen. Bij die kerkrestauratie werd in 1943 ook het orgel gedemonteerd en opgeknapt, waarbij de Utrechtse orgelbouwer Fa. J. de Koff & Zn. het orgel tevens op de nieuwe galerij aan de westzijde van de kerk plaatste. Hierbij verplaatste hij de klaviatuur van de achterzijde naar de zuidelijke zijwand van het orgel. Tevens breidde hij het orgel uit met een pneumatisch vrij pedaal met alleen een Subbas 16 vt. Niet bekend is wanneer de lade van Van Oeckelen vervangen is door de huidige twee lades. Deze lades zouden gedateerd kunnen zijn voor 1943. 
De firma De Koff & Zn. tekende ook voor een grote restauratie en uitbreiding in 1961/-62. Er werd een bovenwerk geplaatst met 7 stemmen, terwijl ook nieuwe klaviatuur werd vervaardigd en de speel- en registermechanieken werden vernieuwd. Nu werd een nieuw mechanisch pedaal aangelegd met 3 stemmen, waarbij de oude Subbas 16 vt werd gebruikt. Ook de dispositie van het hoofdwerk werd aangepast.
Deze uitbreiding en dispositiewijziging was meer geënt op de heersende trend in de toenmalige orgelnieuwbouw, dan dat het een oriëntatie was op het werk van Van Oeckelen. Ook de intonatie werd aan die heersende trend aangepast. Zie de dispositie van 1962 in het kader.
De nieuwe lades van De Koff werden uitgevoerd in mahonie met dito roosters en stokken. Op de slepen werden telescoopveren toegepast. Op het hoofdwerk zijn alle vulstemmen nieuw van De Koff. Het groot-octaaf van de Roerfluit 8 vt van het bovenwerk en de Prestant 8 vt van het pedaal werden in roodkoper uitgevoerd. De oude magazijnbalg werd buiten werking gesteld en per werk werden regulateurbalgen aangebracht. Uiteraard moet dit alles bezien worden in de geest van die tijd.
In 1986 werd door Flentrop de dispositie iets gewijzigd en uitgebreid. De Sesquialter kreeg er een twee-voets koor bij (tot 3 sterk) en op het hoofdwerk werd een nieuwe Vox Humana 8 vt bijgeplaatst.

De restauratie door Pels & Van Leeuwen

Met veel ijver is in Waalwijk toegewerkt naar de laatste kerkrestauratie. Daarbij werd ook het orgel gerestaureerd. Mede door het ontbreken van een deel van het dakbeschot van de middentoren van het orgel was veel vuil in het binnenwerk terechtgekomen en waren de lades sterk vervuild. Het orgel had een onregelmatige speelaard met storende speling in de toetstractuur. Op enkele plaatsen was sprake van windlekkage en doorspraak. Het karakter van diverse stemmen en de samensmelting van een groot aantal registers uit de zestiger jaren liet veel te wensen over. 
Uitgangspunt bij de restauratie door Pels & Van Leeuwen onder advies van Aart Bergwerff was het respecteren van de uitbreiding in 1962. Naast vooral technisch herstel zou de dispositie en de intonatie worden aangepast aan de meer milde en galante stijl van Van Oeckelen.
De magazijnbalg is gerestaureerd en weer functionerend gemaakt, waarbij de regulateurbalgen uit 1962 verwijderd werden. De windladen en windkanalen werden gereinigd en waar nodig gerestaureerd. De verende slepen werden vervangen door nieuwe eiken slepen, terwijl de gehele speelmechaniek werd hersteld en verbeterd.
Qua dispositie is het orgel nu meer geënt op het concept van Van Oeckelen. Op het hoofdwerk spreekt het voorheen ontbrekende groot-octaaf van de Viola 8 vt nu in de Holpijp 8 vt. De Mixtuur, welke gebaseerd was op 1 1/3 vt kreeg weer het 2-voets koor als basis. De Vox Humana 8 vt die sterk vervuild was, is qua intonatie aangepast. De Trompet 8 vt werd nieuw gemaakt.
Het bovenwerk werd nu terecht ingericht als een fluitenwerk. De Prestant 4 vt en de Scherp 3 st werden verwijderd. Daarvoor in de plaats kwamen een Flûte travers 8 vt discant en een Flageolet 1 vt. De Nasard 1 1/3 vt werd opgeschoven en met deels nieuw pijpwerk aangevuld tot een Nasard 2 2/3 vt. Op het pedaal werd de intonatie van de Subbas 16 vt verbeterd, waarbij een krachtiger grondtoon werd verkregen. Een geheel nieuwe Prestant 8 vt uit orgelmetaal werd geplaatst ter vervanging van de roodkoperen versie uit 1962. Van de Fagot 16 vt is de intonatie volledig herzien, de kelen werden beleerd en de bekers werden verlengd en van de deksels ontdaan. Met gebruik van delen van de oude Trompet 8 vt van het Hoofdwerk en nieuwe bekers is een Trompet 8 vt op het pedaal gerealiseerd ter vervanging van de Trompet 4 vt.

 
Gerestaureerd pijpwerk in de werkplaats.

Van Oeckelen herboren
Waalwijk heeft een herboren Van Oeckelen terug. Het oude werkenprincipe, in de zestiger jaren gerealiseerd met zijn strakke bovenwerkdispositie, heeft plaatsgemaakt voor een evenwichtige opbouw van een “tweeklaviers Van Oeckelen” met een optimaal passend bovenwerk. Zowel qua dispositie, windvoorziening als intonatie is er prachtig werk geleverd. Het orgel is weer in een prima conditie, die past bij deze prachtig gerestaureerde kerk. Waalwijk en Brabant beschikken met dit instrument weer over een fraai galant orgel. Gemeente, adviseur en orgelmaker kunnen hiermee met recht worden gefeliciteerd.
Op zaterdag 25 oktober 2008 werd in Waalwijk het door Pels & Van Leeuwen gerestaureerde orgel in de Hervormde kerk aan de haven in gebruik genomen. Daarbij werd het orgel bespeeld door Bram Beekman en door Aart Bergwerff, welke laatste als adviseur betrokken was bij deze restauratie. 
Tekst en foto’s: Wim van der Ros, uit de Brabantse Orgelkrant 2009

Uitgave van Fred Vonk 
In 1986 en 1988 werd ‘Orgels en Organisten in de N.H.Kerk te Waalwijk’ als brochure/boek uitgegeven door Fred Vonk in eigen beheer. De geschiedenis van het huidige orgel, dat in 1822 door Cornelis van Oeckelen werd gebouwd, wordt hierin beschreven, evenals de geschiedenis van het orgel dat vóór het huidige orgel in de kerk aanwezig was en de latere lotgevallen van het Van Oeckelen-orgel.
De kas van het eerste orgel van de Ned. Herv. Kerk te Waalwijk, gemaakt door Hendrik Metzker, werd dankzij de research van Frans Jespers  teruggevonden in het nabij gelegen dorp Heesbeen (bij Heusden). 

Dispositie

Hoofdwerk (C-f”’)Bovenwerk
Bourdon 16’ 
Prestant 8’
Holpijp 8’
Viola 8’
Octaaf 4’
Roerfluit 4’
Quint 2 2/3’
Octaaf 2’
Sesquialter III
Mixtuur IV-V
Trompet 8’
Vox Humana 8’ 
Roerfluit 8’
Prestant 4’
Fluit 4’
Gemshoorn 2’
Nasard 2 2/3′ 
Dulciaan 8’
______________
Pedaal (C-d’)
Subbas 16’
Octaaf 8’
Fagot 16’
Trompet 8’

HW+BW
Ped+HW
Ped.+BW
Tremulant

Systeem: mechanisch
Tremulant op manuaal I

 
De hoofdwerklade met vooraan de Vox Humana en daarachter de Trompet.

Een bij de laatste restauratie gedemonteerde Vox Humana tongwerk-pijp uit 1986. 

Het Verschueren-koororgel

Dispositie 

Manuaal I (C-g”’)Manuaal IIPedaal (C-f’)
Prestant 8’
Bourdon 8’
Octaaf 4’
Roerfluit 4’
Kwint 2 2/3′
Superoctaaf 2’
Roerfluit 8’
Prestant 4’
Fluit 4’
Woudfluit 2’
Larigot 1 1/3′
Cimbel 2 st. 
Subbas 16’
Gedekt 8’
Koraal 4’
Fluit 4’
Kwint 2 2/3′
Octaaf 2’ 

Piano voetdrukknop
Unit systeem

Het Verschueren-positief in het koor.

Concerten 

Toegangsprijs € 10,-
Een bezoeker mag een introducé meenemen die gratis toegang heeft.
Scholieren t/m 18 jaar gratis.
Bij een donatie van € 35,00 (per jaar) krijgt u gratis toegang tot de zes concerten van de Stichting Orgelkring Waalwijk en een introducee mag gratis mee naar elk concert.

Aanvang 20.15 uur.

Dinsdag 12 april 2022
Ignace Michiels (orgel)
Irene Carpentier (sopraan)

Dinsdag 15 november 2022
Aanvang 20:15 uur
Toegang € 10,- (een introducé gratis toegang)
Laatste concert van de Orgelkring in Kerk a/d Haven te Waalwijk
Dit concert is bijzonder omdat het het allerlaatste concert is dat de SOW organiseert. M.i.v. 1 januari 2023 wordt de Orgelkring opgeheven doordat er in de vele vacatures binnen het bestuur niet kon worden voorzien.
Eelco Kooiker, orgel Tessa van Buuren, viool Hannie van Huijgevoort, mezzo-sopraan
Muziek van: J.L. Krebs, R. Smits, L. Vierne, S. de Lange Sr., M. Reger, W. de Ruiter, J.S. Bach, J.H. Schein en J.G. Rheinberger

Muziek

Geluidsfragmenten gespeeld door Willem Hörmann op het van Oeckelen-orgel:

‘Ach Herr, mich armen Sünder’; Dietrich Buxtehude (1637-1707)
Triosonate nr. 6 in G grote terts, J.S.Bach, BWV 530, een stukje uit het Lento-deel
‘Wer nun den Lieben Gott lässt walten’, J.Chr. Kellner (1736-1803)

YouTube

Gespeeld door Willem Hörmann:
Johann Sebastian Bach: Triosonate VI in G, BWV 530


Gespeeld door Reinier Korver:

Heinrich Scheidemann: Nun Jauchzet all ihr Frommen (4:03)
J.L. Krebs: Von Gott will ich nicht lassen (5:53)
F.C. Mohrheim: Wer nun den lieben Gott lässt walten (5:48)
J.H Knecht: Wer nun den lieben Gott lässt walten (8:58)

Kerk

In 1233 wordt reeds melding gemaakt dat op de plaats van de huidige kerk een kerk met een toren staat. Deze kerk zou gebouwd zijn door monniken van de Abdij van Tongerloo. De Sint Elizabethsvloed vaagde in 1421 echter alles weg. Pas in 1470 kon men er weer toe komen om een nieuwe kerk te bouwen en in 1500 stonden er ongeveer 150 huizen om deze kerk heen. De kerk was gebouwd op een plaats waar handelswegen samen kwamen en waar een haven was aangelegd. Tijdens de contrareformatie werd in 1559 het bisdom ‘s-Hertogenbosch opgericht, onder welk bisdom ook deze kerk aan de haven viel. De kerk was een Rooms-Katholieke kerk en gewijd aan Johannes de Doper. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog sneuvelde de toren in 1580, waarschijnlijk door toedoen van rondtrekkende roversbenden, alsook een deel van de kerk. De herbouw van de kerk begon tijdens het Twaalfjarig Bestand in 1616, waarbij de toren niet werd herbouwd, daar die anders gedeeltelijk op Hollandse grond zou staan (de grens met het toen Hollandse Besoyen is nu direct west van de kerk in de bestrating aangebracht). Ook door gebrek aan geld kon slechts een dakruiter met klokkentoren worden gebouwd. De heer van Waalwijk, Jan van Leefdael, verleende alle medewerking en in 1617 was het karwei voltooid. Op de westelijke gevel is dit jaartal nog terug te vinden. 

In 1624, de tachtig jarige oorlog woedde toen, leed het kerkgebouw opnieuw forse schade en raakte in verval. Inmiddels deed de Reformatie haar intrede en de predikant van Besoijen, Jeremias Eckius, trachtte het gebouw voor de protestanten te veroveren. In 1640 hield hij in de kerk voor 80 toehoorders zijn eerste preek en bij de Vrede van Munster in 1648 werd de kerk door schout C. Buijs aan de Hervormden toegewezen. Ds. Henricus de Vries deed in november 1648 zijn intrede.

In 1754 bleef de kerk maar net gespaard bij een felle brand en in 1789, het jaar van de Franse Revolutie, trachtten de Rooms Katholieken hun kerk terug te krijgen.

In de jaren 1930-1943 is een ingrijpende restauratie uitgevoerd. Wederom is in 2007 de kerk, en in 2008 het orgel grondig gerestaureerd. Nu beschikt de Protestantse Gemeente Waalwijk-Centrum over een bezienswaardig kerkgebouw met multimediale voorzieningen, dat voorkomt op de lijst van Nederlandsche Monumenten. In oktober 2008 is het orgel feestelijk in herbruik genomen.


Het interieur van de kerk. 

Stichting Orgelkring Waalwijk

In deze kerk organiseerde de Stichting Orgelkring Waalwijk regelmatig concerten. Het bestuur van de Stichting Orgelkring Waalwijk (SOW) heeft besloten om per 1 januari 2023. de orgelkring op te heffen.
Het bestuur is niet in staat om opvolgers te vinden voor de vele vacatures die dit jaar in het bestuur zijn ontstaan en ziet daarom geen kans meer om een concertserie voor volgend jaar te programmeren en organiseren. 

Info

Laatste actualisatie: 22 juni 2023